Амаль 80 гадоў таму ў Беларусі адбыўся першы адкрыты судовы працэс над нацысцкімі злачынцамі, які ўвайшоў у гісторыю як "Мінскі Нюрнберг". Гэтымі днямі ў Мінску пачынаецца яшчэ адзін суд, які таксама ўвойдзе ў гісторыю Беларусі – у Вярхоўным судзе будуць разглядаць справу ката Хатыні Уладзіміра Катрука. Пасля Вялікай Айчыннай вайны яму ўдалося пазбегнуць суда і карнік да глыбокай старасці пражыў у Канадзе.

Аб тым, як судзілі нацыстаў на "Мінскім Нюрнбергу" амаль 80 гадоў таму і якія яны давалі паказанні ў судзе, карэспандэнту Sputnik Тамары Бяляевай распавёў вядучы навуковы супрацоўнік аддзела публікацый Нацыянальнага архіва Беларусі, кандыдат гістарычных навук Вячаслаў Дзмітрыевіч Селяменеў.

Цяпер Нацыянальны архіў рыхтуе трэцяе выданне матэрыялаў "Мінскага Нюрнберга". Як аказалася, нягледзячы на ​​тое, што гэты суд быў адкрытым, арыгінала, ці, як кажуць архівісты, першага экзэмпляра матэрыялаў суда ў беларускіх архівах няма.

"Дзе захоўваецца сапраўдны экзэмпляр гэтага судовага працэсу, невядома. Гэта копія судовага працэсу. Па сутнасці, стэнаграма. Першы экзэмпляр, магчыма, у ФСБ захоўваецца, але ў Беларусі яго няма", - распавядае і паказвае чатыры важкія тамы дакументаў Вячаслаў Дзмітрыевіч.

Па яго словах, гэтая першая копія захоўвалася ў фондзе ЦК КПБ некалькі дзесяцігоддзяў з 1946 года. "Гэтую копію адправілі першаму сакратару ЦК КПБ (Панцеляймону) Панамарэнку", - удакладняе Селяменеў.

У архіве ёсць дакумент аб тым, што наркамат унутраных спраў у лютым 1946 года адправіў яму стэнаграму "мінскага Нюрнберга".

"Самае цікавае, што матэрыялы гэтай справы былі выдадзены ўжо ў 1947 годзе. Здавалася б, сакрэтнасць, а матэрыялы былі выдадзены, каб як можна большая колькасць людзей маглі з імі азнаёміцца", - сказаў субяседнік.

Другі раз стэнаграму "мінскага Нюрнберга" выдалі ў 2010 годзе. Цяпер, як ужо гаварылася вышэй, рыхтуецца новае выданне.

Минскі судовы працэс адбываўся з 15 па 29 студзеня 1946 года.

"Да судовай адказнасці былі прыцягнуты 18 чалавек, былых вайскоўцаў Вермахта і карных органаў Германіі. Да суда яны знаходзіліся ў лагерах для нямецкіх ваеннапалонных. У ходзе расследавання былі ўстаноўлены факты іх удзелу ў ваенных злачынствах", - распавядае навуковец.

Па рашэнні суда, 14 чалавек прыгаварылі да вышэйшай меры пакарання – праз павешанне, чацвёра атрымалі вялікія тэрміны – па 15-20 гадоў катаржных работ.

З 14 прыгавораных да смяротнага пакарання за злачынствы трое былі ў званні генерала.

Іяган-Георг Рыхерт, генерал вермахта, былы камандзір 286 ахоўнай дывізіі. Па яго загадах спальвалі населеныя пункты, а жыхароў зганялі ў Германію. Ён асабіста арганізаваў Азарыцкі лагер смерці, дзе было знішчана 10 тысяч савецкіх людзей.

Менавіта Рыхерт у спіску "Мінскага Нюрнберга" ішоў пад першым нумарам.

"Пад яго камандаваннем ахоўная дывізія займалася барацьбой з партызанамі. Ён прымаў удзел у правядзенні карных аперацый. Гэтыя аперацыі былі не толькі ваеннымі. Іх задачамі былі – ліквідацыя людской і матэрыяльнай базы партызанскага руху", - распавядае Селяменеў, гартаючы архіўныя дакументы.

Эбергард Герф – даўні сябар гаўляйтара Кубэ, брыгадэнфюрар "СС", генерал-маёр паліцыі намеснік начальніка галоўнага штаба па барацьбе з партызанамі. Па яго загадзе ў канцлагерах Мінска былі расстраляны некалькі тысяч савецкіх грамадзян, у тым ліку ў Малым Трасцянцы.

"У яго распараджэнні якраз знаходзіліся лагеры на тэрыторыі Мінска і Мінскага раёна, дзе ўтрымлівалася і мірнае насельніцтва, якое яны знішчалі ў гэтых лагерах. Ён таксама браў удзел у правядзенні карных аперацый – паліцыя парадку дапамагала знішчаць яўрэяў у Мінску. Віна за знішчэнне яўрэяў на яго сумленні", - адзначае Вячаслаў Селяменеў.

Готфрыд Генрых Эрмансдорф, генерал-маёр вермахта, камендант Магілёва і Магілёўскага ўмацаванага раёна. Па яго распараджэнні жандары рабілі аблавы. За расстрэлы 10 тысяч мірных грамадзян і адгоны ў Германію атрымаў некалькі вышэйшых узнагарод Рэйха. Эрмансдорф адзін з нямногіх генералаў, хто быў азнаёмлены з загадам Гітлера аб нападзенні на СССР яшчэ за 10 дзён да ўварвання.

"Пад яго кіраўніцтвам былі арганізаваны лагеры, дзе ўтрымлівалася мірнае насельніцтва, якое працавала на ўзвядзенні ўмацаваных раёнаў Магілёва. Большую частку непрацаздольных гараджан нацысты пазбавілі харчовых картак і выраклі на голад", - расказаў Селяменеў.

Паводле яго слоў, генерал аддаў загад размясціць мірных грамадзян Магілёва на пярэднім краі нямецкай абароны, каб спыніць наступленне Чырвонай арміі. "Людзей выкарыстоўвалі, як жывы шчыт", - кажа ён.

Акрамя гэтага, Эрмансдорф стварыў "лагер смерці" па тыпе Азарыцкага, толькі ў раёне Магілёва.

Ганс Кох, обер-лейтэнант "СС", крымінал-камісар гестапа, быў начальнікам паліцыі бяспекі ў Оршы, Барысаве і Слоніме. Кіраваў асобай камандай гестапа, якая па загадзе Гітлера і Гімлера знішчала на акупіраванай тэрыторыі яўрэйскае насельніцтва і камуністаў. Заўзяты прыхільнік расавай тэорыі.

На пытанне суда, па якім прынцыпе адбываўся расстрэл ні ў чым не вінаватых савецкіх дзяцей, абвінавачаны Кох адказаў: "Гэта было знішчэнне іншай расы".

У судзе ён паведаміў, што ў яго самога трое дзяцей ва ўзросце 1 год, 3 гады і 5 год.

Як вынікае са стэнаграмы судовага працэсу, абвінавачаныя прызнавалі ў судзе віну, падрабязна расказвалі пра ўчыненыя злачынствы. Але ўсе, як пад капірку, пераконвалі суд, што пакараць смерцю іх нельга, таму што яны проста выконвалі загады Гітлера і іншых прадстаўнікоў вярхоў Трэцяга Рэйха.

Да прыкладу, Георг Рэйнгардт Мол, маёр, былы камендант Бабруйска і пасёлка Парычы, блізкі сябар Герынга, гэтым тлумачыў свае загады аб расстрэлах старых, жанчын і дзяцей.

"Практычна ўсе абвінавачаныя прызналі сваю віну. Але яны часта спасылаліся ў якасці аргумента, што – мы выконвалі загад. Гэта значыць у іх была такая адмазка – мы не самі гэта рабілі, не па сваёй ініцыятыве, нам загадвалі, мы выконвалі", - распавядае Вячаслаў Селяменеў.

Паводле яго слоў, большасць з падсудных былі афіцэрамі і верылі ў тое, што іх не асмеляцца прыгаварыць да смерці, паколькі яны дзейнічалі паводле статута.

На судзе абвінавачаных абаранялі 8 адвакатаў. Усе абаронцы пачыналі свае выступленні ў спрэчках са слоў аб тым, што іх падабаронныя ўчынілі страшныя злачынствы, але яны выконвалі свой прафесійны абавязак.

"Гэты працэс праводзіўся з захаваннем усіх судовых законаў – былі суддзі, было абвінавачанне, былі адвакаты, перакладчыкі. Было дадзена права выступіць кожнаму з апошнім словам. Гэта значыць, выконваліся ўсе судовыя нормы пры правядзенні гэтага працэсу", - адзначыў Селяменеў.

Як вынікае з матэрыялаў справы, дзяржаўнае абвінавачанне прасіла суд прызначыць усім 18 абвінавачаным смяротнае пакаранне.

Абвяшчэнне прысуду адбылося 29 студзеня 1946 года, на вячэрнім судовым пасяджэнні. Зала была поўная народу, усе абвінавачаныя знаходзіліся пад вартай. Камендант вымавіў: "Устаць! Суд ідзе", а пасля суддзя Кедраў, які старшынстваваў, заявіў: "Абвяшчаецца прысуд Ваеннага трыбунала Мінскай ваеннай акругі па справе аб злачынствах, учыненых нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў Беларускай ССР".

Як вынікае з архіўных матэрыялаў, прысуд пачынаўся словамі: "Іменем Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік Вярхоўны трыбунал… прыгаварыў..."

У прысудзе, які заняў некалькі дзесяткаў старонак, былі пералічаны прозвішчы абвінавачаных і ўсе здзейсненыя імі злачынствы.

Ён увайшоў у законную сілу з моманту абвяшчэння і абскарджанню не падлягаў. Прыгавор прывялі ў выкананне на наступны дзень, 30 студзеня 1946 года, у 14:30.

Пакаранне смерцю праз павешанне было публічным – яго назіралі каля 100 тысяч чалавек. Прывядзенне прыгавору ў выкананне адбывалася на іпадроме, які размяшчаўся ў раёне сучаснага стадыёна "Дынама", на тэрыторыі цяперашняга Парку 40-годдзя Кастрычніка (станцыя метро "Першамайская"). Целы пакараных заставаліся на шыбеніцах да вечара.

Сам парк залажылі праз 11 гадоў – у 1957-м, а да гэтага на яго месцы была Кашарская плошча, і тут нейкі час размяшчаліся ваенныя казармы. У 1925 годзе на плошчы ўстроілі першы ў Мінску іпадром. У 1944 годзе пасля вызвалення беларускай сталіцы тут адбыўся 30-тысячны парад партызан.

Як расказаў Вячаслаў Селяменеў, пытанне аб прыцягненні да крымінальнай адказнасці нацысцкіх злачынцаў было ўзнята яшчэ ў часы ВАВ.

"У лістападзе 1942 года была створана надзвычайная дзяржаўная камісія, якой даручылі расследаваць злачынствы, што ўчынялі акупанты на занятых тэрыторыях", - удакладніў навуковец.

Паводле яго слоў, па меры вызвалення акупіраванай тэрыторыі, у тым ліку і Беларусі, сталі арыштоўваць асоб, якія падазраюцца ва ўчыненні злачынстваў, і прыцягваць іх да адказнасці.

"У Беларусі ў першыя пасляваенныя гады было праведзена чатыры судовыя працэсы над ваеннымі злачынцамі. Першы і самы вядомы – у Мінску. Яшчэ тры адкрытыя судовыя працэсы прайшлі ў Віцебску, Гомелі і Бабруйску. Акрамя гэтага, ваенных злачынцаў судзілі на закрытых пасяджэннях трыбуналаў ваенных акруг", - адзначыў субяседнік агенцтва.

Цяпер у Нацыянальным архіве Беларусі захоўваецца каля дзвюх тысяч такіх дакументаў, дадаў ён.

Навуковец расказаў, што пасля таго, як у 1956 годзе СССР падпісаў адпаведнае пагадненне з ФРГ, большасць асуджаных ваеннапалонных былі адпушчаны і з’ехалі на радзіму.

"Судовыя працэсы над ваеннымі злачынцамі, якія ўчынілі злачынствы на акупаванай тэрыторыі СССР, праходзілі і ў Германіі. У 60-я гады мінулага стагоддзя таксама судзілі, у прыватнасці, за забойства яўрэяў на акупаванай тэрыторыі Беларусі. Але самае цікавае, што прыгаворы былі вынесены смехатворныя. Атрымлівалі людзі па два, па тры гады, а некаторых нават апраўдалі, нягледзячы на ​​тое, што яны здзейснілі жудасныя злачынствы", - расказвае Селяменеў.

Паводле яго слоў, гэта было звязана з тым, што ў Германіі прытрымліваліся думкі, што ва ўсім вінаватыя Гітлер і яго найбліжэйшае асяроддзе.

"А гэтыя людзі (ваенныя злачынцы) нібыта былі простымі выканаўцамі загадаў, і таму іх не трэба сурова караць", - растлумачыў субяседнік.

Злачынствы, якія ўчынялі нацысты і іх саўдзельнікі на акупаванай тэрыторыі ў гады ВАВ, у Беларусі і Расійскай Федэрацыі аднесены да злачынстваў, якія не маюць тэрміну даўнасці.

Селяменеў нагадаў, што ў 2021 годзе Генпракуратура Беларусі ўзбудзіла крымінальную справу аб генацыдзе, і падкрэсліў, што з пачаткам гэтага працэсу ў цэлым рэзка павялічылася цікавасць да тэмы Вялікай Айчыннай вайны, у тым ліку і да матэрыялаў, зборам якіх на працягу многіх гадоў займаўся Нацархіў.

Навуковец адзначыў, што беларускім архівістам з 1990-х гадоў фінансавую дапамогу ў выданні дакументаў аб генацыдзе аказваў Расійскі фонд гістарычнай памяці, а сёння зборнікі больш актыўна выдаюцца ў Беларусі.

На мінскім судовым працэсе 1946 года, які праходзіў у Доме афіцэраў, прысутнічала шмат прадстаўнікоў сродкаў масавай інфармацыі. Яго асвятлялі не толькі СМІ БССР – прыехалі карэспандэнты з Масквы, а таксама з ЗША, Кітая і Англіі.

Пасля "Мінскага Нюрнберга" прайшло амаль 80 гадоў. І вось Вярхоўны суд Беларусі зноў будзе разглядаць злачынствы нацыстаў і іх памагатых – 8 лютага пачынаецца суд па справе ката Хатыні Уладзіміра Катрука.

Sputnik, 7 лютага 2024