Najstarsze znane narzędzia kamienne to dzieło wymarłych krewnych ludzi współczesnych (Homo sapiens). Archeolodzy mają dowody na to, że narzędzia kamienne umieli wytwarzać przedstawiciele wymarłego gatunku Homo habilis przed ok. 2,4 mln lat. Najstarsze narzędzia kamienne, jakie znaleziono, mają ok. 2,6 mln lat, zaś jedne z najstarszych uznanych śladów ich użycia (nacięcia na kości) pochodzą sprzed 2,5 mln lat.

W 2010 r. naukowcy poinformowali o jeszcze starszym znalezisku z Etiopii - kości z nacięciami, wykonanymi prawdopodobnie narzędziem kamiennym - pochodzącym sprzed ok. 3,4 mln lat temu. Sugerowano, że jest to pozostałość po dawnych krewnych człowieka - australopitekach A.afarensis - którzy najwyraźniej korzystali z narzędzi kamiennych wcześniej, niż sądzono.

Badając historię użycia narzędzi, naukowcy zwracają też uwagę na budowę kości dłoni dawnych gatunków człowiekowatych. Przyjmuje się bowiem, że jeśli osobnik jakiegoś gatunku miałby używać kamiennego noża, tłuczka czy pięściaka - jego dłonie muszą być w stanie chwytać z dużą siłą i precyzją. O tych możliwościach decydują cechy budowy takie, jak np. przeciwstawne ułożenie kciuka i pozostałych palców.

Dotychczasowe badania kości australopiteków wskazywały, że ich dłonie miały inną budowę niż dłonie Homo sapiens. Dlatego zakładano, że osobnicy ci nie potrafili chwytać z typowo ludzką siłą i precyzją.

Przeszkodzą w takich dociekaniach jest ubóstwo znalezisk dotyczących wymarłych gatunków ludzkich. Kości i narzędzia są zbyt rzadkie, by jednoznacznie ustalić, którzy z dawnych mieszkańców Afryki byli pionierami użycia narzędzi - zaznaczają autorzy publikacji w "Science".

Pierwsze mocne dowody wskazujące na obecność dłoni o typowo ludzkiej budowie dotyczą neandertalczyków (znaleziska sprzed ok. 200 tys. lat). Inne ślady, dotyczące wymarłych gatunków ludzkich, np. H. antecessor (sprzed 800 tys. lat) czy H.erectus (sprzed 1,4 mln lat) - są szczątkowe - zauważają autorzy najnowszych analiz, naukowcy pod kierunkiem Matthewa M. Skinnera z University of Kent w Wielkiej Brytanii.

Ich badania przedstawione w "Science" rzucają nowe światło na kwestię ewolucji dłoni i użycia narzędzi. Skinner i jego zespół sprawdzali, jak przodkowie człowieka i ich wymarli kuzyni korzystali z dłoni, korzystając z alternatywnej metody. W badaniach skupili się na tzw. trabekulach, czyli beleczkach kostnych - maleńkich elementach budujących szkielet tkanki kostnej gąbczastej. Duża liczba tych beleczek tworzy przestrzenną strukturę przypominającą gąbkę i pozwala amortyzować przeciążenia. Struktura beleczek pozwala wywnioskować o rodzaju i skali sił, oddziałujących na różne kości.

Beleczek jest najwięcej w najbardziej narażonych na obciążenie, końcowych częściach kości długich (np. w głowie kości udowej). Tym razem jednak badacze analizowali kościach śródręcza. Struktura tej tkanki może dawać pojęcie o tym, czy nasi dawni krewni używali dłoni do wspinaczki na drzewa, czy raczej ich kciuki i palce ewoluowały do innych funkcji.

Duża gęstość beleczek w kościach australopiteków pozwala sądzić, że ich dłonie mogły wciąż służyć lokomocji nadrzewnej. Układ tych beleczek przypomina jednak układy u innych gatunków, które narzędzi używały: neandertalczykow i H. sapiens. Jest też inny, niż u małp - czytamy w "Science".

Duża liczba istot człowiekowatych, których dotychczas nie kojarzono z narzędziami, była jednak pod względem budowy kości co najmniej gotowa do precyzyjnego chwytania - pisze Skinner.

Tym samym naukowcy podają w wątpliwość tezę, że to Homo habilis (żyjący od 2,5 do 1 mln lat temu) był pierwszym twórcą narzędzi. Sugerują, że ludzki kształt dłoni ewoluował już u australopiteków już 3,2 mln lat temu - ok. 500 tys. lat wcześniej, niż to wynikało z danych archeologicznych. 

Warszawa, 24 stycznia 2015
PAP