Канцлагер "Бяроза-Картузская" лічыцца адным з самых жудасных канцлагераў ХХ стагоддзя. Ён дзейнічаў з 1934 па верасень 1939 года. У ім былі заключаны і зазналі катаванні тысячы палонных з Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны і цэнтральнай часткі Польшчы, якія выказвалі сваю нязгоду з польскай уладай.

Праз фабрыку смерці пад назвай "Бяроза-Картузская" прайшлі многія вядомыя беларусы, сярод іх быў Герой Савецкага Саюза Фёдар Маркаў. Двойчы ў ім пабываў украінскі паэт Аляксандр Гаўрылюк. Ён успамінаў, што яго ўразіла мёртвая маска на тварах вязняў. "Маўклівыя, з патухлымі вачамі, клеймаваныя нумарамі арыштанты абыякава працавалі, нават не глянуўшы на таварышаў, якія прыбылі", - так ён апісаў першыя ўражанні. Паводле розных ацэнак, праз сцены лагера прайшлі ад 8 тыс. да 10 тыс. чалавек.

Траплялі ў канцлагер без суда і следства, абскардзіць рашэнне было немагчыма. Галоўнай задачай было зламаць людзей псіхалагічна і фізічна, сцерці як асобу. Першы камендант лагера Баляслаў Грэфнер гаварыў: "З нашага лагера можна выйсці або на ўласнае пахаванне, або ў дом звар`яцелых". Другім галоўным катам, які вызначаўся садызмам, быў Юзаф Камаля-Курганскі, які не пераставаў паўтараць фразу: "Чым больш тут здохне зняволеных, тым свабадней будзе жыць мая Польшча".

Лагер вызначаўся асаблівай жорсткасцю. Зняволеных тыднямі марылі голадам і холадам у цёмным карцары. У невялікіх камерах з цэментнай падлогай утрымлівалася па 40 чалавек. Іх прымушалі цэлымі днямі поўзаць па-пластунску, скакаць як жаба або хадзіць як качка, а ўсе каманды трэба было выконваць бягом. У лагеры было два правілы. Першае - усе загады камендантаў трэба было выконваць хутка і моўчкі. А другое - нельга было размаўляць і нават пераглядацца. Як успамінаюць вязні, над лагерам заўсёды стаяла цішыня. У зняволеных нават была свая класіфікацыя наглядчыкаў - кат, "раз`юшаны кат", рэлігійны фанатык, раз`юшаны і садыст.

Самым цяжкім пакараннем быў карцар. Вязня змяшчалі туды на сем дзён без святла, ежы і сну. Не было нараў, чалавеку даводзілася сядзець на бетоннай ледзяной падлозе, якую час ад часу палівалі вадой. Спаць палонны таксама не мог, паколькі кожныя дзве гадзіны павінен быў гучна адказваць на запытанне новага каравульнага.

Яшчэ адным відам пакарання была "крывавая дарожка", або, як з сарказмам называлі яе польскія каты, "падарожжа да Сталіна". Вязняў, якія, на думку начальства, у чым-небудзь правінаваціліся, прымушалі на каленях і локцях паўзці па вострых асколках. Хутка ўвесь гэты шлях быў чырвоным не толькі па колеры цэглы, але і ад крыві вязняў.

Тэрыторыя лагера была абгароджана высокім плотам, зверху якога быў нацягнуты калючы дрот. Па перыметры стаялі кулямётныя вышкі.

Лагер спыніў сваё існаванне 17 верасня 1939 года, у дзень уз`яднання Заходняй і Усходняй Беларусі.

На тэрыторыі былога канцлагера ў 1962 годзе быў створаны мемарыял у памяць аб яго ахвярах. У 2021 годзе помнік рэканструявалі. Існуючы абеліск захавалі і дапоўнілі дзвюма гранітнымі плітамі, выява на якіх нагадвае пра сцены і калючы дрот канцлагера. Да мемарыяла вядзе дарожка, укладзеная шасціграннай пліткай - трылінкай. Такую выраблялі вязні ў "Бярозе-Картузскай".

У верасні 2021 года ў філіяле ўстановы культуры "Бярозаўскі гісторыка-краязнаўчы музей" "Галерэя мастацтваў" адкрылася часовая экспазіцыя "Канцлагер Бяроза-Картузская 1934-1939 гадоў". Яна размясцілася ў будынку Чырвоных казарм, дзе знаходзіўся польскі канцэнтрацыйны лагер.

Галоўнай мэтай стварэння музейнай экспазіцыі было адстаяць гістарычную праўду падзей 1930-х гадоў, прыцягнуць цікавасць да падзей і памятных дат у гісторыі Бярозаўшчыны і Беларусі ў цэлым.  У ёй была адноўлена прастора, якая дазваляла наведвальніку акунуцца ў драматычную атмасферу канцлагера і на прыкладзе лёсаў вязняў убачыць рэальную сітуацыю, якая складвалася ў канцлагеры. У 2022 годзе на яе месцы была адкрыта пастаянная музейная экспазіцыя. На выстаўцы прадстаўлены арыгінальныя фатаграфіі і дакументы, транспаранты і лістоўкі, успаміны і асабістыя рэчы ахвяр. Для стварэння экспазіцыі Бярозаўскі гісторыка-краязнаўчы музей выкарыстоўваў свае фонды. Матэрыяламі з калегамі таксама падзяліліся Нацыянальны гістарычны і Брэсцкі абласны краязнаўчы музеі.

17 чэрвеня 2024, Мінск
БЕЛТА