Agnieszka Osiecka tak wspominała koncert Okudżawy w Moskwie: "siedzieliśmy wszyscy, skuleni, wokół pianina, w łopocie serca, w przejmującej radości, w cieple ludzkim, ba - gorąco ze szczęścia nam było - i Bułat nam śpiewał swoje piosenki głosem, który przechodzi człowiekowi przez serce - jak przez głośnik - jakby to serce nasze samo śpiewało...".

Bułat Szałwowicz Okudżawa urodził się 9 maja 1924 roku w Moskwie. Był synem Ormianki i Gruzina, działaczy partii komunistycznej. Za zasługi dla partii na początku lat 20. otrzymali oni mieszkanie w samym centrum Moskwy, na historycznym Arbacie. Pierwsze lata dzieciństwa Okudżawa spędził właśnie tam; po latach będzie wspominał Arbat z miłością w wielu piosenkach i wierszach. Rodzice Okudżawy, jak wielu komunistów, padli ofiarą stalinowskich czystek. Ojciec został rozstrzelany w 1937 roku, natomiast matka skazana została na dziesięć lat w obozie, łącznie spędziła w łagrach 18 lat, mimo to nigdy nie wystąpiła z partii komunistycznej.

Po latach Okudżawa, pisząc autobiograficzną powieść zauważył: "Mam ogromne trudności z tym, jak przedstawić swoich rodziców, ludzi bardzo uczciwych i szczerych, ale obiektywnie przecież biorących udział w tym wszystkim. Jak opowiedzieć o tych wszystkich ludziach, w których były, wydawałoby się, sprzeczne ze sobą rzeczy, jak opowiedzieć, by nie wylać na nich brudów, nie osądzając, a próbując jedynie zrozumieć?".

Tymczasem w 1937 roku 13-letni Bułat trafił pod opiekę babki. Los rodziców sprawił, że został zakwalifikowany jako "członek rodziny zdrajcy ojczyzny", aż do roku 1956 jego prawa obywatelskie były ograniczone, na przykład nie mógł zamieszkać w mniejszej odległości od Moskwy niż 100 km. Jednak po wybuchu wojny Okudżawa, jako 17-latek, przerwał naukę i jako ochotnik ruszył na front. Był saperem, potem - szeregowym ciężkiej artylerii. Walczył m.in. na froncie kaukaskim, w bitwie pod miastem Mozdokiem został ranny.

Wspomnienia o tych wydarzeniach przedstawił w powieści "Jeszcze pożyjesz". Doświadczenie wojny powraca w twórczości Okudżawy w wierszach i piosenkach.

W 1956 roku ukazał się pierwszy tomik wierszy Okudżawy pt. "Lirika"

Po wojnie Okudżawa zaliczył eksternistycznie pozostałe klasy szkoły średniej i rozpoczął studia na wydziale filologicznym uniwersytetu w Tbilisi, potem pracował jako nauczyciel języka rosyjskiego w wiejskiej szkole koło Kaługi. W czasie "odwilży" po śmierci Stalina w 1953 roku wstąpił do partii. Trzy lata później, gdy zrehabilitowano jego matkę, która wróciła z zesłania, Okudżawa zamieszkał w Moskwie. W 1956 roku ukazał się pierwszy tomik wierszy Okudżawy pt. "Lirika", trzy lata później wyszedł kolejny - "Wyspy". W Moskwie Okudżawa pracował jako redaktor w kilku gazetach, na początku lat 60. zrezygnował z etatowej pracy i poświęcił twórczości.

Grał na gitarze i pisał wiersze od dzieciństwa. Często wykonywał je w gronie przyjaciół, którzy zachęcili Okudżawę do występów publicznych. W Związku Radzieckim działały "Kluby piosenki amatorskiej", na które władze patrzyły niechętnie, bo ten rodzaj twórczości wymykał się cenzurze - piosenek nie trzeba było drukować. Okudżawa z początku występował wspólnie z innymi rosyjskimi poetami m.in. Bellą Achmaduliną czy Jewgienijem Jewtuszenko. Wkrótce jego liryczne piosenki zyskały mu sporą popularność, co nie podobało się organom partyjnym. W końcu Okudżawa został wykluczony z partii za „postępowanie niegodne komunistycznego pisarza". Odtąd jego twórczość przez wiele lat drukowana była tylko w drugim obiegu.

Andrzej Mandalian, który przełożył wiele wierszy Okudżawy, wspominał: "Po raz pierwszy usłyszałem to imię przy końcu lat 50., w czasach tzw. odwilży moskiewskiej, a właściwie już nie odwilży - powodzi, wywołanej przez odbywający się właśnie w tym mieście międzynarodowy festiwal młodzieży. W jakimś zatłoczonym mieszkaniu, do którego pod wieczór zawlókł mnie początkujący poeta Jewtuszenko, kilkoro chłopców i dziewcząt, niemiłosiernie dręcząc fortepian, śpiewało +Do widzenia, chłopcy+. Za niezdarnym akompaniamentem odgadywało się przejmującą nutę goryczy, rozpaczy, żalu i całe niezwykłe ciepło bijące od tej piosenki".

W podobnym tonie pisała o Okudżawie historyk literatury prof. Jadwiga Szymak-Reiferowa: "urzeka nas w nim powściągliwość i nieśmiałość, za którymi kryje się dobroć, serdeczna miękkość, czułość i prostota. Bliska nam pozostaje również płynąca z wiedzy i doświadczenia gorycz, a także smutek dojrzałego mężczyzny, jego odwaga i umiejętność przebaczania".

Okudżawa jest autorem ponad 800 wierszy, z których wiele powstawało razem z muzyką. Znawcy jego twórczości szacują, że stworzył około 200 pieśni m.in. "Piosenkę o żołnierskich butach", "Do widzenia, chłopcy...", "Piosenkę o Mozarcie", "Ostatni trolejbus", "Pożegnanie z Polską", "Piosenkę o Arbacie". Najbardziej znana jest "Modlitwa" zaczynająca się od słów "Dopóki ziemia kręci się...".

Pisywał też powieści historyczne m.in. "Wędrówki dyletantów", "Spotkanie z Bonapartem", "Nieszczęsny Awrosimow", "Wędrówki pamięci" i "Jeszcze wszystko przed nami". Był też współscenarzystą filmu "Wierność". Powieści były osadzone najczęściej w XIX wieku. Ich bohaterami byli buntownicy walczący z tyranią, m.in. dekabryści. W ten zakamuflowany sposób Okudżawa odnosił się do sytuacji w ZSRR.

Okudżawa pierwszy raz gościł w Polsce w 1963 roku

Okudżawa pierwszy raz gościł w Polsce w 1963 roku, potem wielokrotnie powracał. Jego piosenki przekładali członkowie Studenckiego Teatru Satyryków, m.in. Agnieszka Osiecka, Ziemowit Fedecki, Andrzej Mandalian. To w Polsce w 1968 roku ukazała się pierwsza płyta długogrająca z pieśniami Bułata. Ich polskie wersje śpiewali: Wojciech Siemion, Sława Przybylska, Edmund Fetting, Wojciech Młynarski, Bohdan Łazuka i Gustaw Lutkiewicz. Okudżawa natomiast sam wykonał dedykowany Osieckiej utwór "Pożegnanie z Polską". W tekście zamieszczonym na okładce płyty Osiecka przytaczała słowa rosyjskiego pieśniarza, który nazywał Polskę swoją drugą, duchową ojczyzną. "Moim ulubionym poetą jest Julian Tuwim. Czytając go, odnoszę wrażenie, że gdyby on nie napisał pewnych wierszy - ja musiałbym je napisać. Tuwim mówi o świecie tak jak ja mówię - ze smutkiem i ironią" - pisał Okudżawa.

Okudżawa nigdy nie uważał się za opozycjonistę. W rozmowie z "Rzeczpospolitą" powiedział: "Nigdy nie byłem dysydentem ani rewolucjonistą. Zajmuję się literaturą i piszę to, co myślę. To moja praca. W ten sposób wyrażam siebie". Był w tej postawie konsekwentny - odmówił przyjęcia orderu od Gorbaczowa, tłumacząc, że "ordery do poetów nie pasują". Po upadku Związku Radzieckiego Bułat został doradcą prezydenta Jelcyna oraz członkiem komisji nagród i odznaczeń.

W czerwcu 1997 roku Okudżawa wraz z żoną Olgą wybrali się do Paryża, gdzie poeta miał dać koncert. Zachorował jednak na grypę, w wyniku której nastąpiły powikłania. Od kilku lat poważnie chorował na serce, był z tego powodu operowany. Okudżawa zmarł 12 czerwca 1997 roku, w wieku 73 lat w klinice w podparyskim Clamart.

Od kilka lat w Polsce organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Piosenki Poetyckiej im. Bułata Okudżawy, którego IV edycja odbędzie się w dniach 5-10 lipca w Hajnówce pod hasłem "Wiara, Nadzieja, Miłość".

Agata Szwedowicz 

PAP, 11 czerwca 2017