«Вось, бачыце, бярозу напалову зламаўся. Там вунь яшчэ чаромха…» — мясцовы жыхар Віктар Пятровіч водзіць журналістаў па наваколлі аэрадрома Паўночны на ўскраіне Смаленска. Там, дзе Ту-154 з Варшавы заходзіў на пасадку, стаяць зламаныя на вышыні чатырох-пяці метраў дрэвы і валяюцца абломкі левага крыла. Гэтая пустка Віктару Пятровічу бачная з акна. «Рухавікі зараўлі, а потым усё сціхла. Ён пачаў хіліцца налева, налева, крылом закрануў і сышоў «, — распавядае ён пра падзеі раніцы суботы. Першыя сігнальныя агні, якія Ту-154 прайшоў, стаяць тут жа, сярод дробнага кустоўя і балотных кочак. Гэта тры спрахнелыя драўляныя слупы з прыматанымі да іх іржавым дротам жоўтымі склянкамі, з закручанымі ў іх побытавымі лямпачкамі.

Калі прайсці далей у бок дарогі, што вядзе ў цэнтр Смаленска, лёгка ўявіць, як самалёт зрэзаў кроны дрэў, пераляцеў праз шашу і паваліўся праз кіламетр, развалішыся на часткі. Чырвона-белыя, у колер польскага сцягу, абломкі раскіданыя тут жа.

Да ўзлётнай паласы Ту-154 не дацягнуў метраў васемсот.

«Калі мы прызямляліся, туман таксама быў моцны», — распавёў «Газета. Ru» Ежы Кубрак з польскай газеты «Факт». Ён разам з іншымі журналістамі прыляцеў у 9.15, за паўтары гадзіны да катастрофы: польская прэса павінна была асвятляць жалобныя мерапрыемствы ў Катыні, якія збіраўся наведаць Лех Качынскі. Але Як-40 з журналістамі не адчуў праблем з прызямленнем, успамінае яго пасажыр.

Пра ранішні туман распавядаюць і мясцовыя жыхары: «Калі ехаць па дарозе, па абодва бакі не было бачна нічога».

З-за складаных умоў польскі борт 101 спрабаваў зайсці на пасадку тройчы, кажуць у прэс-службе смаленскага губернатара. Чацвёртая спроба аказалася смяротнай. Па ўдакладненых дадзеных, на борце былі 97 чалавек, усе яны загінулі.

Відавочцы падзення самалёта распавядаюць, што ні пажару, ні выбуху пры падзенні не было.

    «Да нас у аддзяленне міліцыі прыбегла дзяўчына, дрыжыць уся, крычыць: На мяне самалёт падаў! Яна па дарозе ішла, калі ўсё адбылося. Кажа, гудзела вельмі моцна, але ні агню, ні выбуху яна не чула»,— распавёў адзін са смаленскіх міліцыянтаў, што стаялі ў ачапленні. Уся тэрыторыя, дзе выяўлены абломкі, ачэпленая. Крыміналісты і ратавальнікі абматаўшы чаравікі поліэтыленавымі пакетамі, збіраюць у балоце фрагменты целаў. Журналістаў туды не пускаюць. Прэс-служба смаленскага губернатара сцвярджае, што па этычных меркаваннях. Да брамы аэрадрома ўжо падвезлі машыны з пяском: пасля таго як усе целы будуць прыбраныя, а следчыя скончаць працу, пяском засыплюць сляды крыві і керасіну.

Аэрадром, на якім да 2009 года базавалася вайсковая частка, зараз амаль не функцыянуе. З усіх бакоў яго атачаюць дамы: з часу актыўных палётаў ваенных вакол выраслі некалькі мікрараёнаў.

«Пазаўчора прыляцелі Пуцін і Туск, да гэтага, за тыдзень прыкладна, самалёт транспартны прывёз усё для іх візіту, а так наогул ніхто не лятае», — распавёў «Газета. Ru» Віктар Глушчанка, які да 1993 года працаваў на Паўночным — лётаў на АН-26 з радыёлабараторыяй на борце.

Пасля Вялікай Айчыннай вайны пад Смаленск з Маскоўскай вобласці перавялі полк імя Валянціны Грызадубавай. З Паўночнага ўзляталі Іл-14, Ан-26, Ан-12. «Складанасцяў ніякіх з гэтым аэрадромам не было, можна было заходзіць з любога боку, мы гэта рабілі сотні разоў», — распавёў Глушчанка. Аднак, па яго словах, з тых часоў як спыніла сваё існаванне вайсковая частка, «сюды ніхто не лятае». «Тыя Іл-76, якія вы маглі бачыць на лётным полі, — гэта проста металалом, іх разбіраюць і расцягваюць», — патлумачыў ён. Лётчыкаў і тыя машыны, што яшчэ прыдатныя для палётаў, у мінулым годзе перавялі ў іншыя вайсковыя часці ў розных частках Расіі.

Ён дадаў, што на амаль забытым аэрадроме тры дні таму, калі прылятаў Пуцін, працавалі не ўсе радыётэхнічныя прыборы, у прыватнасці не працавала інструментальная сістэма пасадкі.

Курс-глісадная сістэма пасадкі служыць для таго, каб пілот мог здзейсніць прызямленне па прыборах, ўсляпую, растлумачыў Глушчанка. Ён не выключыў, што адсутнасць неабходнага абсталявання на аэрадроме магло стаць прычынай катастрофы.

«Я, як і ўсе, чуў, што дыспетчары забаранялі пілоту ісці на пасадку тут і адпраўлялі ў Мінск. Можа, якраз з-за таго, што ведалі — па прыборах яго не пасадзіць», — разважае былы вайсковец.

Прычына, па якой пілоты сталі саджаць самалёт насуперак усяму, — галоўная загадка катастрофы. Вось і кіраўнік СКП Аляксандр Бастрыкін, прыехаўшы на месца трагедыі, амаль адразу спаслаўся на запісы перамоваў лётчыкаў і дыспетчараў, з якіх вынікае, што пілоты ігнаравалі каманду з зямлі не саджаць самалёт. Але чаму не паслухаліся, незразумела.

Сярод польскіх журналістаў актыўна абмяркоўваецца версія, што садзіцца пілотаў мог прымусіць сам Качыньскі. У яго была шчыльная праграма візіту, да 11.30 яго ўжо чакалі ў Катыні (самалёт упаў у 10.56). Калі б самалёт пайшоў на запасны аэрадром у Віцебск ці Мінск, прэзідэнт спазніўся б.

Журналісты ўспамінаюць, як у падобнай сітуацыі адзін лётчык Качынскага ўжо быў звольнены. У 2008 годзе па меркаваннях бяспекі пілот усё таго ж Ту-154 адмовіўся саджаць самалёт у Тбілісі і паляцеў на запасны аэрадром у Азербайджан. Супраць лётчыка нават пагражалі ўраспачаць крымінальную справу.

Цяпер польскія лідэры самі лёгка згаджаюцца сесці далей, але надзейней. Увечары ў Смаленск прыбылі прэм’ер Польшчы Дональд Туск і брат загінуўшага Леха Качынскага Яраслаў. Абодва прыехалі на аўтамабілях, прызямліліся за 140 кіламетраў, у Віцебску. У самым Смаленску пасля катастрофы садзяцца толькі самалёты і верталёты МНС, а бліжэй да вечара прыляцеў расійскі прэм’ер Уладзімір Пуцін. З яго з’яўленнем ачапленне яшчэ больш ўзмацнілі і прагналі апошніх разявак.

Наша Ніва паводле Газета.Ru