Унікальныя фатаграфіі ваенных гадоў, асабістыя рэчы знакамітых савецкіх урачоў і сучасныя інсталяцыі. Так выглядае Гісторыка-патрыятычны цэнтр імя Героя Савецкага Саюза, разведчыцы Надзеі Траян, які адкрыўся 21 кастрычніка ў Маскве. Адкрыццё цэнтра прымеркавана да юбілею Траян – 24 кастрычніка ёй споўнілася б 100 гадоў.

Працуе новы цэнтр на базе Першага Маскоўскага дзяржаўнага медыцынскага ўніверсітэта імя Сечанава. Менавіта яго ў 1947 годзе Надзея Траян скончыла з чырвоным дыпломам, а потым вярнулася ў Сечанаўку ў ролі кандыдата медыцынскіх навук, дацэнта кафедры шпітальнай хірургіі.

"Улічваючы, наколькі цесна жыццё Надзеі Траян была звязана з універсітэтам, нядзіўна, што цэнтр, які носіць яе імя, будзе працаваць менавіта тут, - заявіла дырэктар цэнтра Марына Чарнічэнка. - З дапамогай гэтага цэнтра мы будзем старацца нясумна даносіць гістарычную памяць да моладзі - тут будуць праходзіць лекцыі па гісторыі, квэсты і экскурсіі".

Адкрыццё цэнтра наведаў сын Надзеі Траян - Аляксей Карацееў, які пайшоў па слядах сваёй знакамітай маці і таксама стаў урачом. Сёння Карацееў - адзін з лепшых кардыяхірургаў Расіі, доктар медыцынскіх навук і прафесар, які распрацаваў новыя метады лячэння цяжкіх захворванняў сэрца.

"Галоўнае ў жыцці - абраць правільны арыенцір, - сказаў Аляксей Карацееў у прывітальным звароце да студэнтаў Сечанаўкі. - Мне ў гэтым пашанцавала: я заўсёды звяраў свой жыццёвы шлях і працягваю гэта рабіць па сваёй маме".

Як распавёў Карацееў, Надзея Віктараўна Траян нарадзілася ў Беларусі, у горадзе Дрыса (цяпер Верхнядзвінск). Аднак дзяцінства будучая разведчыца правяла пераважна ў Расіі - у 1930-х гадах яе сям`і з-за працы бацькі давялося жыць у Краснаярску, Іркуцку і ​​Грозным. А вось у інстытут Траян паступіла ў Беларусі.

"У нас захавалася фатаграфія, на ёй стаіць дата: 21 чэрвеня 1941 года. Мама на дне нараджэння сакурсніка. Студэнты Мінскага медінстытута весяляцца і не падазраюць, што праз некалькі гадзін усё гэтае мірнае жыццё скончыцца, - кажа Аляксей Карацееў. - Фашысты ўвайшлі ў Мінск на шосты дзень пасля пачатку вайны, і мама адразу ж вырашыла ўступіць у бой з ворагамі. Нягледзячы на ​​патрабаванні фашыстаў, яна не здала радыёпрыёмнік і слухала зводкі Саўінфармбюро, а потым расклейвала лістоўкі з інфармацыяй пра тое, што адбываецца на фронце, хоць гэта было рызыкоўна".

Першы час Траян дапамагала палонным чырвонаармейцам у канцлагеры пад Мінскам. "Людзі цярпелі ад смагі, і яна кідала ім праз калючы дрот анучы, змочаныя вадой, дваім дапамагла бегчы", - распавядае сын разведчыцы.

Траян шанцавала - яшчэ ў школе яна добра вывучыла нямецкую, таму фашысты прымалі яе за немку. Тым не менш, баючыся, што яе згоняць у Германію, Надзея Траян перабралася з Мінска ў горад паменш, у Смалявічы, уладкавалася там перакладчыцай на завод і аднойчы падслухала размову двух нямецкіх афіцэраў. Карнікі абмяркоўвалі аперацыю супраць мясцовага партызанскага атрада.

Усю гэтую інфармацыю Траян перадала сваёй сяброўцы, якая, на яе думку, мела зносіны з атрадам. Інтуіцыя не падвяла Надзею Траян - дзяўчына сапраўды была звязана з партызанамі. Пасля гэтага выпадку Надзею запрасілі ў знакамітую "Брыгаду дзядзі Колі", якая ўваходзіла ў склад 4-га разведвальнага ўпраўлення НКУС.

"У брыгадзе мама спачатку была медсястрой, а потым стала байцом, - распавядае Аляксей Карацееў. - Разведчык Іван Залатар звярнуў увагу на яе характар ​​- Надзя з усімі ўмела ўстанавіць добрыя адносіны".

Так Надзея Траян стала членам падпольнай групы, мэтай якой было забіць вярхоўнага камісара Беларусі, гаўляйтэра Вільгельма Кубе. У Беларусі Кубе называлі сімвалам зла - падчас яго рэжыму ў рэспубліцы дзейнічалі 260 канцлагераў. Толькі ў 1942 годзе Кубе знішчыў каля 50 тысяч яўрэяў у Мінскім гета.

Нядзіўна, што савецкія ўлады марылі ліквідаваць гаўляйтэра. Але нават падабрацца да яго было складана - дзевяць спроб замахаў на Кубе апынуліся няўдалымі. Аднак ў 1943 годзе да пошуку людзей, набліжаных да Вільгельма Кубе і якія пры гэтым падтрымліваюць партызан, падключылася Надзея Траян.

Траян выйшла на хатнюю работніцу Кубе - Алену Мазанік, - і змагла пераканаць яе ўдзельнічаць у замаху. Другая падпольшчыца - Марыя Осіпава, - перадала Алене Мазанік міну запаволенага дзеяння. У выніку менавіта гэтай мінай быў забіты гаўляйтэр уначы 22 верасня 1943 гады ва ўласнай спальні.

Гісторыя палявання на гаўляйтэра стала тэмай першай лекцыі ў маскоўскім цэнтры імя Надзеі Траян.

Хацелася б, каб гэтую лекцыю пачулі не толькі студэнты Сечанаўкі, але і беларускія школьнікі, кажа Аляксей Карацееў.

"У Беларусі жывуць цудоўныя людзі, мяне кранае павага, з якой яны ставяцца да памяці пра вайну і пра тых, хто абараняў Беларусь, - распавёў ён. - Мы збіраемся арганізаваць тэлемост з навучэнцамі школы №2 у Верхнядзвінску, яна носіць мамчына імя. А калі пандэмія скончыцца, разлічваем, што нашы беларускія браты і сёстры сустрэнуцца з намі тут, у Маскве".

Мінск, 23 кастрычніка 2021
Sputnik, Данара Курманава