Так пачынаецца сусьветна вядомы раман Яраслава Гашэка «Прыгоды добрага ваякі Швэйка падчас сусьветнай вайны». Ні тады, калі пісаўся гэты раман (1921-1923), ні пазьней ніхто не сумняваўся, што зачэпкай для выбуху Першай сусьветнай вайны стала забойства насьледніка аўстрыйскага трону, эрцгерцага Франца Фэрдынанда, якое зьдзейсьніў сэрбскі студэнт з Босьніі Гаўрыла Прынцып у Сараеве 28 чэрвеня 1914 году.
Не было б гэтага забойства, дык, магчыма, і ніякай вайны не было б — і тая belle époque міру, дабрабыту і аптымізму, якая трывала ў эўрапейскай гісторыі ад француска-нямецкай вайны 1871 году, магла б працягвацца. Значыць, калі б не перакрыжаваліся жыцьцёвыя дарогі сэрбскага студэнта з аўстрыйскім эрцгерцагам у Сараеве таго чэрвеньскага дня, сьвет і яго гісторыя маглі б выглядаць альбо зусім інакш, альбо хоць крыху па-іншаму...
Хаця, хто яго ведае... Зачэпка для вайны і сапраўдная прычына вайны, як тлумачаць нам гісторыкі, гэта дзьве розныя розьніцы. Ніхто ўсур’ёз ня будзе падтрымліваць тэзіс, што Аўстра-Вугоршчына абвясьціла вайну Сэрбіі толькі за тое, што Гаўрыла Прынцып стрэльнуў у эрцгерцага Франца Фэрдынанда. Калі б ня стрэліў ён у Сараеве, магчыма, стрэліў бы нехта іншы ў некага іншага ў іншым месцы, і вайна ўсё ж пачалася б. Бо ўся палітыка малой, але пасіянарнай Сэрбіі перад 1914 годам была накіраваная на тое, каб аб’яднаць у адной дзяржаве ня толькі нядаўна анэксаваную Аўстра-Вугоршчынай Босьнію, але і Харватыю са Славеніяй, якія здаўна знаходзіліся пад аўстра-вугорскім панаваньнем. Правакацыя Аўстра-Вугоршчыны Сэрбіяй увесь час вісела ў паветры, як чэхаўская стрэльба на сьцяне, і якраз Гаўрыла Прынцып аказаўся першым, хто націснуў на курок. А ўся далейшая хада падзей была ўжо незалежнай і ад сэрбскага студэнта, і нават, па вялікім рахунку, ад сэрбскага ўраду ў Бялградзе. У палітычную гульню ўступілі сілы, альянсы і інтарэсы, дасьледаваньнем якіх і займаюцца гісторыкі, шукаючы сапраўднай прычыны таго першага сусьветнага канфлікту...
Тут само сабою напрошваецца аналёгія з падзеямі зусім ужо нашага часу — канфліктам ва Ўкраіне і яго наступствамі. Калі б на Майдане ў лютым 2014-га не апынуўся 26-гадовы Ўладзімер Парасюк з Львова, які з цэнтральнай сцэны рэзка выступіў супраць пагадненьня апазыцыі зь Віктарам Януковічам і ва ўльтыматыўнай форме запатрабаваў сыходу Януковіча, то ці не маглі б пайсьці падзеі іншым шляхам? Ці паквапілася б Расея на анэксію Крыму? Безумоўна, ультыматум Парасюка і ўцёкі Януковіча з Украіны — не прычыны анэксіі Крыму, а ўсяго зручная зачэпка дзеля гэтага. Ды ўсё ж агульную сьвядомасьць падточвае чарвячок сумневу — а калі б не было выступу Парасюка, і Януковіч застаўся ва Ўкраіне, то ці прарвала б увесь гэты сэпаратысцкі нарыў у Крыме і Данбасе?
Пытаньне тут насамрэч не пра імавернасьць розных альтэрнатыўных шляхоў для хады гісторыі, але пра ацэнку ролі адзінкі ў гісторыі. Для сэрбаў Гаўрыла Прынцып — нацыянальны герой. Ягоная справа, так бы мовіць, перамагла і апраўдала ягоную ахвяру. Ня гледзячы на тое, што на пачатковым этапе вайны Сэрбія пацярпела паразу і яе войскі былі выціснутыя Аўстра-Вугоршчынай і Нямеччынай ня тое што з сэрбскай тэрыторыі, але і з Балканскага паўвострава, канчатковы вынік вайны аказаўся пасьпяховым для сэрбаў — пасьля вайны ўзьнікла Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў, якое потым перайменавалася ў Югаславію. Сталіцай гэтай «Вялікай Сэрбіі» быў Бялград. А Аўстра-Вугорская імпэрыя, якая абвясьціла вайну Сэрбіі 28 ліпеня 1914 году і першай пачала ваенныя дзеяньні ў гэтым першым сусьветным канфлікце, наогул перастала існаваць пасьля завяршэньня вайны.
А вось як украінскія гісторыкі ацэняць ролю Ўладзімера Парасюка ў гісторыі сваёй краіны — пытаньне пакуль што няяснае...
Пасьля замаху на эрцгерцага Франца Фэрдынанда ў Сараеве аўстрыйскія ўлады правялі падрабязнае і пасьпяховае сьледзтва, таму сёньня тая фатальная падзея даволі добра вядомая гісторыкам. Ніжэй я падаю ўсяго некалькі фактаў пра тое забойства, абапіраючыся на дэталёвае апісаньне ў знакамітай кнізе брытанскага гісторыка Крыстафэра Кларка «Люнатыкі: Як Эўропа ў 1914 уступіла ў вайну», якая выйшла ў 2012 годзе.
28 чэрвеня 1914 году была нядзеля. Франц Фэрдынанд разам з жонкай Сафіяй ранкам прыехалі ў Сараева цягніком, і з вакзалу паехалі ў цэнтар гораду ў адкрытым аўтамабілі, у калёне, якая ўключала яшчэ пяць іншых аўтамабіляў з афіцэрамі аховы і сьвітай. Кавалькада ехала па набярэжнай па-над рэчкай Мілячкай, уздоўж якой сабраўся натоўп, каб прывітаць эрцгерцага з жонкай. У гэтым натоўпе рассыпалася шасьцёрка маладзёнаў — змоўшчыкаў з сэрбскай арганізацыі «Маладая Босьнія», узброеных бомбамі і рэвальвэрамі. Кожны зь іх меў таксама атруту — цыяністы калій — якой павінен быў скарыстацца ў выпадку, калі б яго спрабавала схапіць паліцыя. Бомбы, рэвальвэры і атруту маладыя басьнійскія сэрбы атрымалі ад арганізацыі «Чорная рука», якая падпольна дзейнічала ў сэрбскай арміі і моцна, хоць і нефармальна, уплывала на грамадзкія настроі і палітыку ў Сэрбіі. Сэрбскі ўрад у Бялградзе ведаў пра існаваньне «Чорнай рукі» і ведаў нават, што арганізацыя рыхтуе замах на жыцьцё Франца Фэрдынанда, але ніякіх крокаў супраць гэтага не рабіў.
Замахоўцы ў Сараеве былі настолькі маладыя і недасьведчаныя, што ў чатырох зь іх ня вытрымалі нэрвы, і яны ня здолелі ні кінуць свае бомбы ў эрцгерцага, ні ўжыць супраць яго свае пісталеты. Бомбу кінуць удалося толькі аднаму змоўшчыку, які зваўся Нядзелька Чабрынавіч. Бомба выбухнула за аўтамабілем эрцгерцага і параніла некалькі афіцэраў з аховы ды зьлёгку драпанула шчаку герцагіні Сафіі. Гаўрыла Прынцып, які стаяў самым апошнім і пачуў здалёк выбух бомбы Чабрынавіча, вырашыў, што замах удаўся, таму і не пасьпеў выцягнуць ні сваёй бомбы, ні рэвальвэра, калі аўтамабіль з Францам Фэрдынандам даехаў да яго, а потым павярнуў ад рэчкі ў цэнтар і паехаў да ратушы. Аднак жа Гаўрыла Прынцып не разгубіўся, як ягоныя паплечнікі, якіх, уключна з Чабрынавічам — які спрабаваў атруціцца, а потым утапіцца ў рэчцы — адразу пасьля выбуху бомбы пералавіла паліцыя. Гаўрыла спакойна перайшоў на другі бок вуліцы і схаваўся ў натоўпе, які чакаў, пакуль эрцгерцаг будзе вяртацца назад.
Пасьля афіцыйнай часткі прывітальнай цырымоніі каля ратушы Франц Фэрдынанд загадаў, каб кавалькада, вяртаючыся, завітала ў шпіталь, куды адвезьлі параненых афіцэраў ягонай аховы і сьвіты. Было вырашана, што паедуць назад набярэжнай па другі бок рэчкі, але ягоны кіроўца — які ці то памыліўся, ці то быў у змове з замахоўцамі — зноў павярнуў на тую самую набярэжную, якой яны ехалі да ратушы. І якраз тады, калі кіроўцу загадалі разьвярнуць і машына збавіла хуткасьць амаль да нуля, да аўтамабіля наблізіўся Гаўрыла Прынцып і стрэліў два разы. Першая куля трапіла герцагіні ў жывот, другая — эрцгерцагу ў шыю. Крывацёку не ўдалося спыніць, і пара памерла неўзабаве пасьля таго, як яе завезьлі назад да ратушы. Разьятраны натоўп схапіў Гаўрылу Прынцыпа, як раней Нядзельку Чабрынавіча, і зьбіў яго да паўсьмерці, пакуль падасьпела паліцыя. Раней Гаўрыла спрабаваў атруціцца і раскусіў ампулу з цыяністым каліем, але і ў ягоным выпадку атрута аказалася нейкай бракоўнай, і яго толькі званітавала...
Гаўрылу Прынцыпу было тады ўсяго 19 гадоў. Ён быў хворы на сухоты (на той час гэта была невылечная хвароба) і ведаў, што памрэ маладым, таму хацеў пакінуць па сабе хоць які сьлед у жыцьці. Ён, як непаўналетні, атрымаў максымальны прысуд за замах — 20 гадоў турмы. Некаторых зь ягоных таварышаў, якія былі паўналетнімі, засудзілі на сьмерць праз павешаньне. Гаўрыла адбываў пакараньне ў турме ў Тэрэзіне (у тым самым, дзе немцы падчас Другой сусьветнай вайны зрабілі канцлягер для чэскіх габрэяў), дзе і памёр 28 красавіка 1918, калі вайна, якую запачаткавалі два ягоныя стрэлы ў Сараеве, усё яшчэ трывала і штодня забірала ў магілу сотні і тысячы жыцьцяў.
Пасьля вайны ў тым месцы набярэжнай у Сараеве, адкуль Гаўрыла Прынцып зрабіў свае гістарычныя стрэлы, сэрбскія ўлады адлілі ў бэтоне адбітак сьлядоў замахоўцы.
Ян Максімюк, 27 чэрвеня 2014
Радыё Свабода, Менск
Кoличество переходов на страницу: 780
| Версия для печати | Сообщить администратору | Сообщить об ошибке | Вставить в блог |
