Яшчэ ў 60-я гады ХХ ст. вядомы даследнік В. Сядоў адзначыў, што культ валуноў у беларусаў звязаны з балцкім субстратам[1]. Культавым камяням балцкага арэалу прысвечана шмат публікацыяў. У Беларусі гэта працы А. Багдановіча, Ф. Пакроўскага, М. Мялешкі, Э. Ляўкова, Э. Зайкоўскага, В. Вінакурава, А. Карабанава, аўтара гэтых радкоў[2], у Літве — П. Тарасенкі, Р. Матуліса, І. Яблонскіса, В. Урбанавічуса, В. Вайткявічуса[3], у Латвіі — Ю. Уртанса, А. Цаўнэ[4], вядомыя работы па Пскоўшчыне, Наўгародчыне і Польшчы[5]. Апублікаваны матэрыял дае магчымасць супаставіць паданні пра культавыя камяні Беларусі і суседніх земляў[6].
Найперш заслугоўваюць увагі г. зв. чортавы камяні. Вобраз чорта ў беларускіх, літоўскіх і латышскіх паданнях ды казках звычайна процістаўляецца царкве. На паўночным захадзе Беларусі часта сустракаюцца валуны з назовамі Чортаў Камень, Чортаў След, Чортавы Жорны, Чортава Печ ды г. д., у Літве вядомыя камяні Velnio Akmuo (Чортаў Камень), Velnio Peda (Чортаў След), Velnio Sostas (Чортава Крэсла) ды інш., у Латвіі — Velnaakmens (Чортаў Камень), Velnapedas Akmens (Чортаў След), Velna Pulkstenis (Чортаў Гадзіннік) і да т. п. Ува ўсіх трох краях найбольш пашыраныя назовы Чортаў Камень ды Чортаў След.
Блізкія ў беларусаў, літоўцаў і латышоў назовы камянёў, дзе фігуруюць розныя персанажы з чортавага роду: д’ябал, русалка, вадзянік, лесавік. Паводле беларускіх веранняў, усе гэтыя істоты народжаныя ў шлюбе чорта з вядзьмаркаю. Беларусы маюць камяні След Д’ябла-абжоры, Лешы Камень, літоўцы — След Ведзьмы, След Д’ябла, Печ Ведзьмы, латышы — Камень Ведзьмы, След Мары ды інш. Па-за межамі даўняга балцкага арэалу назовы ды паданні гэткага кшталту амаль невядомыя.
І. Паданні пра чортавы камяні
Паданні пра чортавы камяні ў Беларусі, Літве і Латвіі тоесныя ды зводзяцца ў асноўным да шасці сюжэтаў.
Паводле першага сюжэту, камень — гэта дом чорта (чорта-краўца або чорта-шаўца). На Беларусі гэткія камяні ёсць каля паселішчаў Ратынцы Валожынскага, Шкленікава Мядзельскага, Вялічкі Пастаўскага, Горкі Шумілінскага, Вароніна Сенненскага раёну. У Ратынцах, паводле падання, увечары на камень клалі рваныя боты, а ўранку яны ўжо былі папраўленыя. Але ў гэтых ботах можна было хадзіць толькі на ігрышчы, а ў касцёле яны адразу ж развальваліся. У Вялічках каля каменя ўначы нібыта чулі стук малатка. Побач з гэтым каменем ёсць Чортава Балота, або Чортава Лазня.
У Літве запісанае паданне, паводле якога на камені сядзеў чорт і шыў прыгожыя чырвоныя чаравікі. Калі дзяўчына абувала іх, то пачынала танчыць і не магла спыніцца, пакуль не падала мёртвай. У другім літоўскім паданні (раён Pakruojis) гаворыцца, што на камені сядзеў чорт, шыў чаравікі, а таксама тачыў косы. Гэтым ён цвяліў Пяркунаса і той аднойчы так ударыў у камень, што раскалоў яго на дзве часткі.
У Латвіі на адным камені-доме (раён Ventspils) паказваюць нават дзверы і акно. Пра іншы камень (раён Madona) кажуць, што на ім сядзеў чорт і цыраваў свае порткі голкаю-іклом. Але раптам прапяяў певень і чорт уцёк.
Другі сюжэт паданняў звязаны з чортам, які змагаўся з хрысціянствам. Звычайна кажуць, што чорт нёс камень з мэтаю заваліць дзверы бажніцы, але прапяяў певень і чорт выпусціў камень. У такіх паданнях чорт выступае ў якасці злога духа, а певень як абаронца ад злых духаў[7]. На Беларусі гэткія паданні зафіксаваныя пра камяні пры паселішчах Камень і Ратынцы Валожынскага, Вялец Глыбоцкага, Танéлева Менскага раёну. У Літве (раён Šiauliai) расказваюць, што чорт скінуў на гарадзішча валун, маючы на мэце трапіць у крыж, але камень не даляцеў і трапіў на тое месца, дзе і ляжыць. У паданні пра камень Пунтукас (раён Anikšciai) расказваецца, што калісьці людзі будавалі касцёл пры дарозе, што належала д’яблу. Таму гэта не спадабалася і ён пастанавіў знішчыць касцёл. Скруціў з саломы вяроўку, абвязаў ёю камень і панёс, каб заваліць дзверы бажніцы. Калі ён нёс валун, прапяяў певень і д’ябал выпусціў камень. У Латвіі пра Чортаў Камень, або Чортава Крэсла (раён Ogre) кажуць, што чорт нёс камень ад царквы да балота, але прапяяў певень і ён выпусціў валун.
Трэці сюжэт падобны да другога: у ім чорт хацеў засыпаць раку (возера), але прапяяў певень і не даў гэтага зрабіць. Ля воз. Нарач расказваюць, што аднойчы чорт задумаў злучыць каменнаю градою дзве вёскі, але прапяяў певень і чорт не паспеў закончыць працу. Гэткае ж паданне звязанае і з ракой Вяллёй (запісанае ў вёсцы Жодзішкі Смургонскага раёну). У Латвіі вядомае аналагічнае паданне пра камень Чортаў Ложак (раён Valmiera). Кажуць, што чорт хацеў засыпаць раку Гаўю, але прапяяў певень і ён не паспеў закончыць сваёй справы.
Паводле чацвертага сюжэту, каля каменя ўначы збіраюцца чэрці — яны скачуць або гуляюць у карты. На Беларусі такія паданні вядомыя ў паселішчах Вялец Глыбоцкага, Камяное Уздзенскага, Лапухі Слонімскага, Лынтупы Пастаўскага, Масцішча Браслаўскага раёну. У Літве (раён Klaipeda) пра адзін Чортаў Камень расказваюць такое паданне. Нібы колісь ў ноч на Купалле крыжак Клаўс Турлак сеў з чортам гуляць у карты пад дубам на беразе ракі каля гэнага каменя, які быў ім заміж стала. Крыжак перамог чорта і той раззлаваўся. Чорт стукнуў рукой па камені так, што пасыпаліся іскры, вылаяўся і знік, а на камені застаўся след ад ягонай рукі.
У пятым сюжэце чорт каля каменя здзекаваўся з падарожнікаў — прымушаў іх танчыць або распранаў ды клаў спаць на камені. Уранку чалавек быў увесь мокры ад поту. На Беларусі гэткія паданні вядомыя пра камяні каля вёсак Вароніна Сенненскага, Лынтупы Пастаўскага, Горкі Шумілінскага раёну. У Латвіі пра Чортаў Камень (раён Valmiera) кажуць, што чорт палохаў падарожнікаў, а людзі, каб адкупіцца ад нячысціка, неслі яму ахвяры.
Шосты сюжэт звязаны са слядамі чорта. Шмат дзе людзі перакананыя, што чорт пакінуў сляды ў часе скокаў. Таксама расказваюць, што чорт танчыў да таго часу, пакуль не грымнуў пярун, а потым праваліўся ў пекла. Ёсць сведчанні, што чортаў след — гэта знак таго, што побач закапаны скарб. На Беларусі гэткія камяні вядомыя каля паселішчаў Гальшаны Ашмянскага, Дзераўная Лагойскага, Якубянцы Браслаўскага раёну. У некаторых паданнях гаворыцца, што чорт пакінуў сляды, калі гнаўся за Багародзіцай. След на камені каля в. Расальшчына Івейскага раёну нібы пакінуў д’ябал, калі прарок Ілля гнаў яго з зямлі. У Латвіі (р-н Tukums) пра камень са следам чорта расказваюць гэткае паданне. Колісь чорт ляжаў на беразе возера, а пры галаве ў яго быў вялікі камень. Прапяяў певень, чорт ускочыў на ногі і пусціўся ляцець над возерам. Певень прапяяў другога разу і ў чорта выпала падушка, якая ператварылася ў выспу сярод возера. Калі певень прапяяў трэцяга разу, у чорта выпаў камень і ён пакінуў на ім свой след. У іншым латышскім паданні чорт нёс вялікі валун і хацеў перагарадзіць раку, але прапяяў певень, чорт выпусціў камень і, уцякаючы, пакінуў на ім свой след.
Апрача пералічаных паданняў ёсць згадкі пра тое, што пры чортавых камянях з’яўляюцца агеньчыкі або чуваць гукі званочкаў.
Як відаць з прыведзеных прыкладаў, вобраз чорта у беларускіх, літоўскіх і латышскіх паданнях пра культавыя камяні нясе ў сабе дахрысціянскія рысы, што дае магчымасць бачыць у абліччы чорта аднаго з паганскіх балцкіх багоў — Вяльняса (Вялеса)[8].
ІІ. Паданні пра скамянелыя вяселлі
Супольныя сюжэты паданняў, асабліва ў беларусаў і літоўцаў, выяўляюцца і ў паданнях пра скамянелыя вяселлі. Са скамянелымі вяселлямі звычайна звязваецца група камянёў. У в. Дзярэчын Зэльвенскага р-ну пра сем камянёў занатаванае гэткае паданне. З царквы вярталася вяселле, якое сустрэлася з чараўніком. Вядзьмак, не дачакаўшы вітання, пракляў маладых. Коні і воз праваліліся пад зямлю, а людзі сталі камянямі. Пра валун, што ляжаў асобна, казалі як пра скамянелага музыку.
У в. Збляны Лідскага раёну адно вяселле паехала ў царкву, а другое адтуль вярталася. За тое, што маладыя, якія атрымалі дабраславенне, саступілі дарогу вяселлю, якое ехала ў царкву, яны ператварыліся ў камяні, а конь у грушу.
У в. Луні Браслаўскага р-ну пра сем камянёў вядомае гэткае паданне. Па вянчанні ў касцёле з в. Слабодка вярталася вяселле. Калі людзі ехалі праз вёску, з адной хаты у акно высунулася баба, якая стала праклінаць усё вяселле. Раптам стала ціха — і вазы з людзьмі ператварыліся ў ланцуг камянёў.
У Літве (раён Dieveniškes) расказваюць паданне пра князя ды ягоную дачку. Аднойчы прыехаў малады чалавек, не меўшы нічога, толькі каня. Ён стаў сватацца да князевай дачкі. Бацькі не хацелі адпускаць свайго дзіцяці, але чалавек прыехаў на вясельнай карэце ды забраў дзяўчыну. Тады бацька крыкнуў: “Лепш бы вы каменем сталі!” — і вяселле скамянела.
III. Скамянелая дзяўчына
Бывае, камень звязваюць са скамянелай дзяўчынай або кабетай. Пра дзяўчыну кажуць, што яна, не хочучы выходзіць замуж за нялюбага, сказала: “Лепш бы я каменем стала, чымся жыць з нялюбым!” — і адразу ж скамянела. Паводле іншага варыянту, дзяўчына скамянела за тое, што была жорсткая з жаніхамі. На Беларусі гэткія паданні вядомыя з Маладзечанскага раёну. У Літве іх зафіксавана больш, асабліва ў Дзукіі. Звычайна камяні, пра якія расказваюць легенды гэткага кшталту, называюцца Зачараваная Дзеўка або Нявеста (раёны Varena, Alitus).
IV. Камень на магіле дзяўчыны або дзяўчыны ды ейных жаніхоў
У адным з паданняў (в. Вайкунцы Воранаўскага раёну) расказваецца, што два браты былі закахаўшыся ў нейкую красуню, але тая ставілася да іх аднолькава. Дзяўчына сказала братам бегчы да яе з адной адлегласці, а той, хто першым прыбяжыць, — стане ейным мужам. Хлопцы прыбеглі адначасова. Тады ўдарыў пярун ды забіў усіх траіх. Людзі пахавалі забітых, паклалі камень ды выбілі на ім тры крыжы.
У адным з літоўскіх паданняў паведамляецца, што два хлопцы былі закаханыя ў адну дзяўчыну і кожнаму з іх яна абяцала выйсці замуж. Калі хлопцы даведаліся пра гэта, дык разарвалі дзяўчыну напалам. На ейнай магіле паставілі камень і высеклі крыж.
У Латвіі (раён Valmiera) вядома колькі варыянтаў паданняў пра блізнятаў, якія кахалі адну дзяўчыну і ў змаганні за яе пры камені забілі адзін аднаго.
V. Людзі, скамянелыя за тое, што азірнуліся
На Беларусі (вёскі Дубяні Барысаўскага, Дзераўная Слонімскага, Вялічкі Лідскага раёну) запісана колькі паданняў, паводле якіх Хрыстос прыйшоў у вёску, але ніхто не хацеў пускаць яго ў хату. Нарэшце дала яму прытулак адна бедная жанчына. Уранку Хрыстос сказаў ёй ісці за ім ды не азірацца, што ззаду ёй ні чулася б. Калі яны выйшлі з вёскі, пачуўся страшэнны грукат. Жанчына азірнулася і на месцы вёскі ўбачыла возера, а сама скамянела.
У Літве (раён Utena) расказваюць пра паганцаў, да якіх з поўдня стала пранікаць новая хрысціянская вера. Нейкі Мокас не захацеў прыймаць яе ды разам з жонкаю і сынам пайшоў на поўнач. Яны дайшлі да возера і сталі яго пераплываць. Бацька і сын плавалі добра, а жанчына дрэнна. Мокас сказаў жонцы плыць і не азірацца, бо калі яна ўбачыць бераг — спалохаецца ды адразу ж патоне. Калі яны плылі, жанчына не вытрывала, азірнулася ды патанула. Бацька з сынам выплылі на бераг, селі, сталі плакаць і скамянелі.
VI. Аратаі з валамі, скамянелыя за работу на свята
На Беларусі (вёскі Лазовічы Нясвіжскага, Мсціж Барысаўскага, Крынкі Асіпавіцкага, Брынёў Петрыкоўскага раёну ды інш.) і ў Літве (раён Radviliškis) вядомы не адзін камень, звязаны з гэтым сюжэтам.
VII. Камень, які застаўся ад разбуранай бажніцы (старажытнага ахвярніка)
На Беларусі такія камяні вядомыя каля вв. Мсцібава Ваўкавыскага, Верасніца Столінскага, Бузуны Валожынскага р-ну. Пра Дзюравы Камень каля в. Янанішкі Пастаўскага раёну паданне гаворыць, што на гэтым месцы раней было сем касцёлаў. У Літве вядомы камень-алтар ад разбуранай бажніцы (раён Panevezys).
VIII. Камяні-сталы (ахвярнікі)
Часта на камянях бываюць розныя паглыбленні, якія называюцца міскамі, талеркамі, патэльнямі. Магчыма, даўней гэткія камяні былі ахвярнікамі. На Беларусі яны вядомыя каля вёсак Варонічы і Махірова Полацкага раёну, у Літве — у раёне Anikšciai. У Літве (р-н Dusetos) ёсць камень Стол Русалак. Водгулле абраду ахвярапрынашэння магло захавацца ў в. Аўгустова Валожынскага раёну, дзе пры камені адзначаюць дажынкі. Да гэтай жа групы камянёў-ахвярнікаў далучаецца і крушня Капавішча (в. Мосар Ушацкага р-ну).
Як у Прыбалтыцы, гэтак і на Беларусі пашыраныя паданні, паводле якіх людзі бачылі, як нейкі стары падносіў да каменя чорнага пеўня (Змееў Камень каля вёскі Віркаў Чашніцкага раёну). У Латвіі пра некаторыя камяні-следавікі расказваюць, што ім ахвяроўвалі тых жывёл, сляды якіх на іх выбітыя. Таксама вядомыя шмат якія пазнейшыя паданні пра тое, што пры камянях абедалі шведы, французы, Карл ХII, Напалеон, Кацярына II ды іншыя гістарычныя асобы.
Сугучнасць выяўляецца і ў назовах крыўскіх, літоўскіх ды латышскіх камянёў. Апрача чортавых, гэта змяіныя, вужыныя, вялікія камяні. На Беларусі ёсць камень Пярун, у Літве — Пяркунас. На Беларусі і ў Прыбалтыцы пашыраныя камяні з асабістымі імёнамі: Адамаў Камень, Каспар, Пунтукас, Камень Пятра, Сцяпан.
У балцкіх паданнях часта паўтараецца лічба дванаццаць. Гэтак, камень Святы[9] ў вёсцы Крамянец Лагойскага раёну ратуе ад засухі толькі пасля таго, як яго падымуць дванаццаць удоваў. На камянях у вёсках Бертаўшчына Мёрскага і Быкавічы Бярэзінскага раёну ў часе скокаў нібы змяшчалася дванаццаць параў. У вёсцы Вярэйцы Асіпавіцкага раёну генерал шабляю разбіў камень на дванаццаць частак, а ў вёсцы Суткава Смургонскага раёну расказваюць, што на камені дванаццаць чалавек далі фальшывую прысягу.
У Літве “скамянелыя вяселлі” складаюцца з дванаццаці камянёў. Пашыранае ў Літве і веранне, паводле якога, каб узяць скарб з-пад каменя, трэба ахвяраваць дванаццаць галоваў і дзеля гэтага на камень клалі дванаццаць курыных або вераб’іных галоваў. У Латвіі вядомы камень, вакол якога ёсць дванаццаць каменных крэслаў, а таксама Чортаў Гадзіннік, што паказваў дванаццаць гадзінаў, пасля чаго чорт знікаў. Нярэдка ў паданнях фігуруе і лічба дзевяць.
Гэткія лічбы як дванаццаць і дзевяць часта сустракаюцца ў паданнях пра адзін і той жа помнік.
З разгледжанага матэрыялу відаць, што крыўскія, літоўскія і латышскія паданні пра культавыя камяні бадай ідэнтычныя, а гэта сведчыць пра іх супольнае паходжанне з міфалагічных уяўленняў плямёнаў даўніх балтаў, якія ў дагістарычныя часы жылі ў Панямонні і Падзвінні ды Верхнім Падняпроўі.
--------------------
* [1] Артыкул падрыхтаваны на падставе спавешчання, прачытанага ў верасні 1994 г. на канферэнцыі “Этнакасмалогія Усходняй Еўропы: балтыцкая мадэль свету”. Няцяжка прыкмеціць, што на Беларусі традыцыя шанавання камянёў ахоплівае найперш паўночныя раёны — тыя, што беспасярэдне прымыкаюць да Літвы і Латвіі. Апісваючы супольныя традыцыі, звязаныя з шанаваннем камянёў, дакладней казаць пра адзіны не беларуска-, а крыўска-літоўска-латышскі арэал. Трэба памятаць і пра тое, што балцкі арэал уваходзіць у шырокую паўночнаеўрапейскую зону, дзе асаблівае стаўленне да каменя — выразная рыса культурных традыцыяў германцаў і фінаў. Таму не мае дзівіць, што шмат якія балцкія этнаграфічныя з’явы працягваюцца далей на поўнач. З’яўленне ж адпаведнага культу ў гэтай частцы Еўропы трэба звязваць з тутэйшаю прыродаю, шчодра адоранаю камянямі ў часе сыходу ссюль апошняга ледавіка. (Зацем рэд.). Седов В. К происхождению белорусов (проблема балтского субстрата в этногенезе белорусов) // Советская этнография. 1967. № 2. С. 124-125.
* [2] Пережитки древняго міросозерцанія у бeлоруссовъ: Этнографическій очеркъ А. Богдановича. Гродна, 1895; Покровскій θ. Археологическая карта Виленской губ. Вильна, 1893; Покровскій θ. Археологическая карта Гродненской губ. Вильна, 1895; Мялешка М. Камень у вераньнях і паданьнях беларуса // Запіскі Аддзелу Гуманітарных Навук <Інстытуту Беларускай Культуры>. 1928. Кн. 4. Працы катэдры этнографіі. Т. I. Сш. 1. С. 155-182; Дучыц Л. Археалагічныя помнікі ў назвах, вераваннях і паданнях беларусаў. Мн., 1993; Ляўкоў Э. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. Мн., 1992; Ляўкоў Э., Карабанаў А., Дучыц Л., Зайкоўскі Э., Вінакураў В. Культавыя камяні Беларусі // З глыбі вякоў. Наш край: Гістарычна-культуралагічны зборнік. Вып. 2. Мн., 2002. С. 47-68; Ляўкоў Э., Карабанаў А., Дучыц Л., Зайкоўскі Э., Вінакураў В. Чортавы камяні // Гістарычна-археалагічны зборнік. 1997. № 11. С. 151-156.
* [3] Tarasenka P. Pedos akmenyje (istoriniai Lietuvos akmenys). Vilnius, 1958; Matulis R. Istoriniai akmenys. Vilnius, 1990; Jablonskis I. Dubeneti akmenys Skuodo ir Kretingos rj. // Kraštotyra. Vilnius, 1969. C. 110-114; Urbanavicius V. Mitologiniu akmeniu aplinkos tyrinejimai 1970 — 1971 m. // Archeologiniai ir etnografiniai tyrinejimai Lietuvoje 1970 ir 1971 m. Vilnius, 1972. С. 77-83; Vaitkevicius V. Zmones, pavirte akmenimis // Liaudies kultura. 1995. № 6. С. 24-29; Vaitkevicius V. Akmenys su plokšciadugniais dubenimis Lietuvoje ir Latvijoje // Lietuvos archeologija. 1999. T. XVIII. С. 227-242; Vaitkevicius V. Senosios Lietuvos šventvietes. Zemaitija. Vilnius, 1998; Vaitkevicius V. Alkai: baltu šventvieciu studija. Vilnius, 2003.
* [4] Уртанс Ю. Камни-"следовики" на территории Латвии // Latvijas PSR Zinatnu akademijas vestis. 1988. № 7. С. 92-106; Urtans J. Pedakmeni. Robezakmeni. Muldakmeni. Riga, 1990; Urtans J. Cylindrical Ritualistic Stones with a Cup Mark in Latvia // Journal of Baltic Studies. 1992. Vol. XXIII. № 1. С. 47-56; Caune A. Dobuakmeni Latvija // Archeologija un etnografija. 1974. T. XI. C. 89-98.
* [5] Александров А. Культовые камни Псковской земли: язычество и христианство // Земля Псковская, древняя и современная: Тезисы докладов к научно-практической конференции. Псков, 1991. С. 62-67; Александров А. Культовые камни Псковской земли в балтийском контексте // Senoves baltu kultura. Dangaus ir zemes simboliai. Vilnius, 1995. C. 158-178; Шорин М. Семантика некоторых изображений на культовых камнях // Археология и история Пскова и Псковской земли: Тезисы докладов научно-практической конференции. Псков, 1988. С. 61-62; Mazurkiewicz M. Kamien czlekoksztaltny czyli zycie ukarane // Polska sztuka ludowa. 1987. № 1-4. С. 74-77.
* [6] Прыводзячы ў тэксце сведчанні з розных рэгіёнаў, спасылы на канкрэтныя працы не даюцца, каб не абцяжваць успрыймання матэрыялу. Усе звесткі ўзятыя з кагадзе названых работ.
* [7] Ненадавец А. Свет міфалагічных уяўленняў (прадказанні пеўня і зязюлі) // Весці Акадэміі навук БССР. Серыя грамадскіх навук. 1991. № 1. С. 10-27.
* [8] Velius N. Chtoniškasis lietuviu mitologijos pasaulis: Folklorinio velnio analize. Vilnius, 1987; Ляўкоў Э., Карабанаў А., Дучыц Л., Зайкоўскі Э., Вінакураў В. Чортавы камяні. C. 151-156.
* [9] Паводле Э. Ляўкова, гэты камень нібы мае яшчэ адзін назоў — Дажбог. Аднак іншыя крыніцы гэтай інфармацыі не пацвярджаюць. Нешта пэўнае можна было б сказаць, калі б былі праведзеныя комплексныя даследаванні на месцы. Між тым, нават калі Дажбог— рэальны назоў, дык наўрад ці ён мае нешта супольнае з імем іранскага з паходжання бога Дажбога, што згадваецца ў пантэоне кіеўскага князя Уладзімера. Камень завецца Даж<дж?>бог, бо, мабыць, людзі звязвалі яго з міфалагічным персанажам, ад якога залежала з’яўленне дажджу. Пра гэта можа сведчыць выкарыстанне каменя ў адпаведных абрадах (параўн.: Ляўкоў Э. Маўклівыя сведкі мінуўшчыны. С. 66-67; Дучыц Л., Зайкоўскі Э. Помнікі язычніцтва на Лагойшчыне // Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Лагойскага р-на: У 2 кн. Кн. 1. Мн., 2003. С. 41-42; гл. яшчэ: Пракопчык Л. Даўгінаўскія вёрсты. Мн., 1977. С. 131-133). (Зацем рэд.)
Людміла Дучыц
Крывія
Кoличество переходов на страницу: 4161
| Версия для печати | Сообщить администратору | Сообщить об ошибке | Вставить в блог |
