Балта-чарнаморская дуга і яе суб’екты: расстаноўка сіл

Вось Балтыка — Чорнае мора адыгрывае важную ролю ў стратэгіі Захаду па стрымліванні Расіі. Першачарговай задачай для заходняй палітыкі ў рэгіёне з’яўляецца стварэнне рознафарматных антырасійскіх блокаў і саюзаў з тутэйшымі дзяржавамі. Лічыцца, што такім чынам атрымаецца «перагарадзіць» балта-чарнаморскі калідор бар’ерам, праз які расійскі ўплыў не зможа дасягнуць Еўропы. Для Еўропы гэта азначае звужэнне перспектыў супрацоўніцтва з Масквой па шэрагу стратэгічна неабходных напрамкаў, найперш у энергетыцы. Такая канфігурацыя выгадная Злучаным Штатам і іх саюзнікам з ліку краін Цэнтральна-Усходняй Еўропы (Польшча, Літва, Румынія), але не краінам-лакаматывам еўрапейскай эканомікі (Германія, Францыя, Італія). Пра гэта і не толькі мы пагаварылі з кандыдатам палітычных навук палітолагам Усеваладам Шымавым. 

— Я б нават шырэйшы кантэкст узяў. Тое, што зараз адбываецца — фармаванне канфліктнай балта-чарнаморскай дугі. Рэгіён ад Чорнага мора да Балтыйскага з паўднёвай ускраінай Украінай, паўночнай — Эстоніяй і Фінляндыяй. Гэтую канфліктную дугу я назваў бы новымі Балканамі. Многія справядліва лічылі Балканы парахавой бочкай Еўропы. І зараз там шмат якія тлеюць канфлікты. Але на сёння Балканы больш-менш стабілізаваны (хаця апошнія падзеі ў Сербіі выклікаюць занепакоенасць). А вось такая «балканізацыя» адбываецца ў нашым рэгіёне Чорнага і Балтыйскага мораў, часткай якога з’яўляецца і Беларусь. Мы якраз знаходзімся на гэтым балтыйска-чарнаморскім водападзеле. Арыентавана наша краіна да Чорнага мора ў меншай ступені, да Балтыкі — большай. Гэта значыць Беларусь — балтыйская краіна, мы частка балтыйскага рэгіёна, хоць не маем прамога выхаду да мора. І тое, што адбываецца ў Прыбалтыцы, датычыцца нас непасрэдным чынам.

— Так, безумоўна. Гэта ў прынцыпе нармальная гісторыя. Многія краіны з імперскай вялікадзяржаўнай традыцыяй маюць праекты. Польшча адносіцца да ліку такіх краін. Але геапалітычныя праблема ў тым, што гэтыя праекты адзін на другі накладваюцца. І яны ўваходзяць у канфлікт адзін з адным. Натуральна, праект вялікай Рэчы Паспалітай пагражае інтарэсам Беларусі і Расіі, іншых краін — тых жа Венгрыі, Румыніі.

— Небяспека не ў тым, што ў яе ёсць амбіцыі самі па сабе, а ў тым, што гэтыя амбіцыі моцна стымулююцца, у першую чаргу, Злучанымі Штатамі Амерыкі. Польшча для ЗША з’яўляецца своеасаблівым стратэгічным плацдармам у Еўропе. Прычым ЗША выкарыстоўваюць Еўропу дваяк. Як супраць Расіі, так і супраць Германіі. Польшчу ў свой час Жак Шырак назваў «траянскім канём» ЗША ў Еўрасаюзе. Гэтая аналогія круціцца ў многіх на языку. Гэта з аднаго боку. З іншага — гэта ўзаемны працэс. Як часта кажуць, хвост круціць сабакам. Польшча выкарыстоўвае саюзніцтва з ЗША ў сваіх інтарэсах — стварэння нейкай новай Рэчы Паспалітай, у ходзе рэалізацыі яшчэ больш амбіцыйнага праекта міжмор’я. Мы не можам казаць пра Польшчу як пра краіну-марыянетку ЗША. Гэта краіна са сваёй суб’ектнасцю, безумоўна. Хоць гэта краіна другога плана, але ў нейкай меры лідар. Нават у ЕС палякі ўсведамляюць сваю адносную слабасць, нават у параўнанні з Германіяй, нават па эканоміцы. Але Польшча — краіна з суб’ектнасцю. У яе ёсць дакладнае мэтапакладанне, чаго яна хоча. Яна рухаецца да гэтых мэт, выкарыстоўваючы магчымыя рэсурсы. Ёсць магчымасць абаперціся на ЗША, — абапіраецца на ЗША. І тут ідзе ўзаемнае выкарыстанне адно аднаго. Ёсць магчымасць выкарыстоўваць Еўрапейскі саюз — выкарыстоўвае яго вельмі эфектыўна для развіцця сваёй эканомікі. Пры гэтым вельмі актыўна дзейнічае насуперак ЕС, насуперак той жа Германіі.

Палякі прынялі нарматыўныя дакументы, якія часта супярэчаць дакументам ЕС. І Еўрапейскі саюз нічога з Польшчай зрабіць не можа. Гэта сёння вельмі сур’ёзны гулец рэгіянальны, мэтанакіраваны. І недаацэньваць Польшчу не варта. Не варта ставіцца да яе з як да краіны без суб’ектнасці.

—Я не думаю, што нешта зменіцца. Гэта асаблівая ўнутрыпольская гісторыя. Там фактычна двухпартыйная сістэма. Ёсць партыя «Права і справядлівасць» і партыя «Грамадзянская платформа», — зараз шырэйшая — грамадзянская кааліцыя. У чым адрозненне паміж імі? «ПіС», якія выбары прайгралі, — гэта такія класічныя польскія нацыяналісты, кансерватары з апорай на каталіцкую царкву, на традыцыйныя каштоўнасці. Гэтая партыя эўраскептычная. Ярка выяўленыя еўраскептычныя і праамерыканскія пазіцыі адпаведна. Гэтая партыя прытрымліваецца жорсткай брутальнай рыторыкі. А грамадзянская кааліцыя, якія прыйшлі да ўлады, — польскія лібералы. Яе пазіцыі — праеўрапейскія. Яна больш арыентавана на Брусель, чым на Вашынгтон. Урад на аснове грамадзянскай платформы — гэта добрая навіна для Еўропы. Гэтая партыя пашырае ў польскім грамадстве еўрапейскі парадак дня: экалогія, правы сэксуальных меншасцяў, разнастайнасць. А ўнутры польскага грамадства існуе каштоўнасны канфлікт. Польшча намі ўспрымаецца як краіна кансерватыўная, каталіцкая. Але на самой справе там ідзе трансфармацыя зараз. Ёсць вялікі працэнт традыцыяналісцкі. Гэта ў асноўным людзі старэйшага ўзросту і жыхары малых гарадоў. А жыхары буйных гарадоў, асабліва жыхары заходніх тэрыторый, якія дасталіся Польшчы пасля Другой сусветнай вайны, гарадскія жыхары ўжо ліберальныя, праеўрапейскія. Яны, у асноўным супраць ПІС. Такім чынам, мы назіраем у Польшчы сутыкненне дзвюх мадэляў ідэнтычнасці.

— Калі казаць аб знешняй палітыцы Польшчы, то трэба аб парламенце таксама сказаць: у пазіцыі тых і іншых палітычных сіл ёсць адзінства ў дэструктыўным стаўленні да Беларусі і Расіі. Для Захаду — больш прынцыповае пытанне — арыентацыя Польшчы на Брусель і на ЗША. Рыторыка розных палітычных сіл крыху адрозніваецца. «Права і справядлівасць» пашырала імперскі, вялікадзяржаўны парадак дня: адраджэнне магутнасці, велічы, мілітарызацыя, кантроль над тэрыторыямі. Такая пазіцыя закранала інтарэсы Беларусі — яна пра Крэсы Усходнія, пра нейкую польскую спадчыну на тэрыторыі Беларусі, мусіравала тэму правоў палякаў у Беларусі. Грамадзянская кааліцыя будзе рабіць тое самае, але пад іншымі лозунгамі: пашырэнне дэмакратыі, барацьба з карупцыяй. «Грамадзянская платформа» будзе расказваць аб парушэнні правоў і свабод у Беларусі і г. д. Па сутнасці той жа самы негатыў супраць нашай краіны, але пад іншай ідэалагічнай падліўкай. Для нас што тое, што другое — прынцыповай розніцы няма. Абедзве палітычныя сілы цяжка назваць сябрамі Беларусі.

— Гэтыя краіны пасля распаду СССР занялі спецыфічную палітычную нішу. Гэта, вядома, праблема распаду Савецкага Саюза, якая заключаецца ў тым, што практычна ва ўсіх постсавецкіх, постсацыялістычных краінах да ўлады прыйшлі русафобскія эліты — дзесьці ў большай, дзесьці ў меншай ступені. Але грымучая сумесь атрымалася русафобіі і антыкамунізму. Прыбалтыка не стала выключэннем. Таму ўвесь постсавецкі перыяд гэтыя краіны праводзілі адпаведную палітыку. Яны паслядоўна рвалі сувязі з Расіяй і Беларуссю і ўвесь час пашыраюць тэму пагрозы з Усходу. Можна нават сказаць, што спецыялізацыя гэтых краін у міжнароднай і еўрапейскай палітыцы — роля абаронцаў Еўропы ад нейкай пагрозы з Усходу. Гэта, па-свойму, зручная пазіцыя, якая дае дывідэнды. Гэта дазваляе вытаргоўваць нейкія сродкі, субсідзіраванне, фінансаванне. Чаму? Таму што такая аднабаковая палітыка прывяла да таго, што гэтыя краіны па эканоміцы праселі ў вытворчасці, прамысловасці — усё абвалілася. У тым ліку і таму, што ўсё было арыентавана на постсавецкую прастору. Уся прадукцыя, якая выраблялася, умоўна кажучы, рыжскім вагонабудаўнічым заводам — электрычкі, усё гэта сышло адсюль. Еўропе гэта не трэба. Цяпер у Прыбалтыцы ідзе замяшчэнне. Калі браць чыгуначную галіну, замяшчэнне старога рухомага саставу еўрапейскімі вытворцамі: Шкода, Штадлер. Рыжскі вагонабудаўнічы завод трымаецца за кошт рамонту старых цягнікоў, якія яшчэ не спісаны. Калі страчаныя свае традыцыйныя рынкі, трэба нешта шукаць узамен. Узамен можна толькі ўліванні з боку Захаду. Іх атрымаць не так проста, але магчыма пад нейкую пагрозу. І прыбалты выступаюць нібыта абаронцамі ўсяго цывілізаванага свету ад Расіі. Пад гэта просяць грошы. На ваеннае будаўніцтва, інфраструктуру і гэтак далей. Тут зноў жа, акрамя асаблівасцяў саміх прыбалтыйскіх краін, амерыканскія інтарэсы прысутнічаюць. У прынцыпе краіны Прыбалтыкі — гэта пятая калона ЗША, тыя ж «траянскія коні» амерыканскія. Амерыканская палітыка «падзяляй і пануй» у справе. Амерыцы выгадна аслабленне як Расіі, так і Еўрасаюза. А каб гэта адбывалася, паміж Расіяй і Еўропай павінен быць вось гэты пояс краін, які будзе працаваць на пастаяннае прадуцыраванне канфліктнасці паміж ЕС і Расіяй, Беларуссю. Тут усё адно на другое накладаецца. Амерыканскія інтарэсы плюс спецыфіка постсавецкіх эліт, якія зрабілі сябе на гэтай рыторыцы вечнай барацьбы з Расіяй.

— Я б нават не сказаў, што гэта міфічная пагроза. Сапраўды вось гэтая праблема Сувалкскага калідора мае месца. Але яна прадукуецца такой палітыкай нагнятання канфрантацыі. Цяпер мы маем канфігурацыю, якая нязручная нікому. Сапраўды, у Расіі ёсць эксклаўная тэрыторыя, якая аддзелена ад мацерыка поясам недружалюбных краін. Тая ж Літва ўжо некалькі разоў пагражала абрэзаць транзіт. І працягвае падбірацца да гэтага пытання. Прыбалтыка закрыла паветраную прастору для расійскіх і беларускіх самалётаў. І зараз трэба лётаць у аблёт, г. зн. частковая блакада мае месца, з аднаго боку. З іншага боку, калі глядзець з пункту гледжання калектыўнага Захаду і НАТА, то, вядома, канфігурацыя ўсходняга флангу з’яўляецца не аптымальнай. Таму што вось гэты вузкі Сувалкскі калідор паміж Калінінградскай вобласцю і тэрыторыяй Беларусі, ён сапраўды вузкі, яго перарэзаць можна пры неабходнасці. І вось тут зноў жа геапалітычнае значэнне Беларусі ў балтыйскім рэгіёне вельмі добра відаць. Гэта значыць, праблемы Сувалкскага калідора для Захаду не будзе тады, калі Беларусь перастане быць саюзнікам Расіі. Нашу краіну будуць спрабаваць хістаць, у тым ліку каб устараніць вось гэтую праблему. Аб’ектыўна кажучы, у нашым рэгіёне сфармаваўся вось такі вузел супярэчнасцей. Як ён будзе вырашаны, мы пакуль не ведаем.

— Там, дзе з’яўляюцца анклавы ці эксклавы, заўсёды з’яўляецца нагода для канфлікту. Наяўнасць тэрыторыі адной дзяржавы, якая акружана тэрыторыямі іншых дзяржаў, гэта заўсёды крыніца для канфлікту, крыніца для канфрантацыі. Можна ўспомніць пачатак Другой сусветнай вайны. Данцыгскі калідор, калі Прусія па выніках Першай сусветнай вайны аказалася адрэзанай ад астатняй тэрыторыі Германіі тэрыторыяй ізноў адноўленай Польшчы, што таксама стварыла канфліктную сітуацыю і стала адным з трыгераў пачатку Другой сусветнай вайны.

Вядома, падзел СССР па тых адміністрацыйных межах, якія склаліся на момант распаду, заклаў вось такія міны, як Калінінградская вобласць, што была ўключаная ў склад РСФСР як эксклаўная пасля таго як прыбалтыйскія краіны сталі незалежнымі. Тады гэтая тэрыторыя ператварылася ў эксклаў, гэта і стала крыніцай напружанасці, элементам Балта-чарнаморскай крызіснай дугі. 

Гутарыў Леанід Новікаў

Звязда, 2 студзеня 2024