Бацькі і дзеці. Версія 2.0: Ці ёсць у пакалення Z будучыня?

Тэма ўзаемаадносін пакаленняў старая, як гэты свет. Кожны раз старэйшыя знаходзяць, чым папракнуць маладых. Тым, што не шануюць традыцыі, напрыклад. Кожны раз маладыя гавораць, што яны нясуць новыя ідэі, якія старэйшым проста не зразумець... А праз дваццаць гадоў гэтыя самыя маладыя ўжо павучаюць і папракаюць сваіх дзяцей... Так было, ёсць, так, напэўна, і будзе надалей. Адзін з трывалых законаў светаўладкавання...

Але, пагадзіцеся, яшчэ ніколі разрыў паміж пакаленнямі не быў такі відавочны. Сённяшнія маладыя, дзеці ўжо ХХІ стагоддзя, — нібы прышэльцы з іншай планеты з нязменным гаджэтам у руках і кліпавымі думкамі ў галаве. Што з імі рабіць — зразумець і дараваць, пусціць на самацёк, пачаць выхоўваць, нават без іх на тое жадання? Якія сёння ў іх каштоўнасці, ці ёсць у іх гэтыя каштоўнасці ўвогуле? Ці ёсць у іх будучыня, урэшце?

Паразважаць над гэтымі актуальнымі не толькі для нашага грамадства пытаннямі за круглым сталом у рэдакцыі «Звязды» мы запрасілі дэпутата Палаты прадстаўнікоў Сяргея Сыранкова, рэктара Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце кандыдата гістарычных навук Вячаслава Даніловіча, прафесара факультэта філасофскіх і сацыяльных навук БДУ доктара гістарычных навук Ірыну Калачову, сакратара ЦК БРСМ Паўла Алексу, галоўнага рэдактара часопіса «Маладосць» Вольгу Рацэвіч, дацэнта кафедры агульнай і медыцынскай псіхалогіі факультэта філасофскіх і сацыяльных навук БДУ кандыдата псіхалагічных навук Алесю Канькову.

Звязда: Давайце пагаворым пра нашу, беларускую моладзь, якая ўсё ж мае свае адрозненні ад равеснікаў з іншых краін. Што ўплывае на светапогляд моладзі ў сучасным грамадстве? Ступень палітычнай і грамадскай актыўнасці маладых людзей вызначаюцца сеткай інтэрнэт ці ўсё ж у нашым традыцыйным, нават, з пункту гледжання сучасных «каштоўнасцяў», патрыярхальным грамадстве ўплыў на маладыя розумы маюць і іншыя інстытуты — сям’я, школа?

Вячаслаў Даніловіч: У кожнай краіне моладзь мае свае асаблівасці, і іх не можа сцерці нават суцэльная глабалізацыя. У першую чаргу на выхаванне маладога пакалення ўплывае сям’я, затым — сістэма адукацыі, пачынаючы ад дзіцячага садка. У 90-я гады вельмі актыўна раскручваўся пастулат, што адукацыя аказвае толькі адукацыйныя паслугі, выхаванне — не яе задача. Давайце дзецям веды, больш ад вас нічога не патрабуецца. Дзеля чаго гэта было зроблена? Каб змяніць каштоўнасныя арыенціры грамадства, навязаць тое, што было не характэрна беларусам. І гэты працэс быў запушчаны праз сістэму адукацыі. Паралельна, канешне, працавалі і СМІ, а са з’яўленнем інтэрнэту — сацыяльныя сеткі.

Але, калі чалавека выхоўвалі ў нармальным асяроддзі, калі бацькі з маленства прывівалі ў ім шанаванне спрадвечных традыцый, любоў да Радзімы, у яго ёсць імунітэт ад шкодных уздзеянняў звонку. І ў гэтым сэнсе наша беларуская моладзь асаблівая, больш устойлівая да знешняга ўплыву. Як прыклад — 20-ы год.

Звязда: Але ж у дваццатым годзе многія маладыя людзі паддаліся менавіта знешняму ўплыву, павяліся на заклікі...

Вячаслаў Даніловіч: Як гісторык скажу: гэта традыцыйная рэч — заўсёды прапановы любых радыкальных пераўтварэнняў знаходзяць водгук у маладзёжным асяроддзі. Маладыя людзі так устроены і псіхалагічна, і фізіялагічна: яны заўжды прагнуць чагосьці новага, таму для іх больш успрымальныя радыкальныя перамены, чым паступовае развіццё. Але нават з гэтым пасылам паглядзіце: уся моладзь пабегла на плошчы ў 20-м? Не. Значная частка моладзі, нават скажу ўпэўнена — большасць — не пайшла за гэтымі заклікамі. Пайшла радыкальная меншасць, якая праявілася (яна, у прынцыпе, ёсць у любым грамадстве). Чаму не падцягнулася да яе большасць, як назіралася ў многіх краінах падчас каляровых рэвалюцый? Прычына, лічу ў тым, што, нягледзячы на згаданыя ліхія 90-я гады, дзякуючы найперш пазіцыі кіраўніка краіны, мы не адмовіліся цалкам ад таго выхаваўчага фундамента, які быў закладзены ў сістэме адукацыі. Пастаянна гаварылася на самым высокім узроўні і пра ідэалогію, і пра традыцыйныя каштоўнасці. І тое, што мы пастараліся гэта захаваць, у выпрабавальны для дзяржаўнасці момант сыграла сваю станоўчую ролю.

Пры ўсіх мінусах, якія, несумненна, ёсць, большасць нашай моладзі нармальна, правільна арыентуецца. І падзеі 20-га года дапамаглі маладым людзям вызначыцца і ўсвядоміць, чаго яны хочуць ад жыцця. Магу сказаць пра сваю навучальную ўстанову. У апошнія два гады да нас паступаюць маладыя людзі, якія адрозніваюцца не тое што матывацыяй — адказнасцю. Яны актыўныя ў плане стваральных ініцыятыў. Яны ўсім цікавяцца, ім усюды хочацца ўдзельнічаць: ад спартыўных секцый і гурткоў самадзейнасці да студатрадаў і валанцёрскіх суполак...

Ірына Калачова: «На нашым факультэце ў плане прыкладной навукі зараз распрацоўваецца нямала цікавых тэм. Я, напрыклад, займаюся тэмай гістарычнай памяці як базавай каштоўнасці ў сістэме міжпакаленных адносін, з’яўляюся кіраўніком навуковага калектыву. Для даследавання мы ўзялі чатыры пакаленні: пасляваеннае (1943–1963 год), савецкае (1963–1983), пакаленне перабудовы (1983–2003) і так званае пакаленне Z (з 2003). Апытвалі па анкеце, праводзілі зададзеныя дыялогі ў фокус-групах. Вынікі атрымаліся вельмі цікавыя, вельмі шмат сабрана матэрыялаў, якія яшчэ патрабуюць апрацоўкі. Але некалькі прыкладаў прывяду.

Вось адносіны да інфармацыі і да карыстання інтэрнэт-крыніцамі. Чалавек з савецкага пакалення падзялілася сваімі назіраннямі з дзіцячага летняга лагера, дзе абмежавана карыстанне гаджэтамі. Яна нават пазапісвала выказванні пакалення Z з гэтай нагоды: «У мяне нельга забіраць тэлефон, бо ён — гэта працяг маёй рукі». А калі маладым задавалі пытанне пра тое, чаму яны аддадуць перавагу: гаджэту ці бібліятэцы, — гучаў адказ: «У бібліятэку ж трэба збірацца, ісці, траціць час, а тут пару раз на экран націснуў — і чытай». «Гэта немагчыма — вярнуцца ў жыццё без тэлефона, гэта быў бы поўны рэгрэс. Я нават гадзіну не магу пражыць без гаджэта», — яшчэ адно красамоўнае выказванне. Падобныя думкі гучаць найперш ад самай маладой групы.

Павел Алекса: Канешне, маладыя людзі не могуць быць у ізаляцыі ад глабальных працэсаў. Таму нават у самых разумных і патрыятычна настроеных вы будзеце назіраць і кліпавасць мыслення, і спажывецкія інтарэсы. Гэта не добра і не дрэнна, новае пакаленне проста іншае. Зрэшты, нават у самых старажытных пісьмовых крыніцах можна знайсці нараканні старэйшых у адрас маладых: маўляў, усё робяць па-свойму, зусім не шануюць традыцыі...

Сяргей Сыранкоў: Сённяшняя моладзь адрозніваецца ад учарашняй тым, што яшчэ тыя, каму сёння плюс-мінус сорак, паэтапна выстройвалі стратэгію свайго жыцця, ставілі мэты, задачы, якія належыць рашыць, і крок за крокам накіравана ішлі да здзяйснення запаветнай мары. Зараз жа моладзь хоча ўсё і адразу, тут і цяпер, лічачы, што, каб не адстаць ад жыцця, трэба браць ад яго ўсё імгненна, не адкладваючы на потым. Ці маюць яны рацыю ў гэтым максімалізме? Улічваючы тэмп сучаснага жыцця і дынамічнасць грамадска-палітычных працэсаў наогул ва ўсім свеце, іх складана ў гэтым абвінаваціць. У гэтай сувязі і выстройваць работу з моладдзю мы павінны ў анлайн-рэжыме, а не ў якойсьці светлай будучыні.

Ірына Калачова: У нашым даследаванні было пытанне аб каштоўнасцях. Некаторыя базавыя каштоўнасці для моладзі застаюцца тымі ж, і гэта радуе. Здароўе фізічнае і ментальнае і сям’я, пераемнасць пакаленняў. Але што адрознівае іх ад старэйшых пакаленняў, для якіх характэрна менавіта каштоўнаснае асэнсаванне жыцця, ёсць у прыярытэце маладых яшчэ адно паняцце — мэта. А мэта якая — матэрыяльная. Добрая работа, высокая зарплата, уласная кватэра, машына... Ну, што ж, такое ў нас цяпер грамадства — спажывецкае. Але радасна чытаць менавіта ад маладых такія выказванні: «Для мяне галоўная каштоўнасць — любоў, яна выратуе свет...», «Для мяне вельмі важныя мае блізкія людзі, мае сябры....», «Лічу важным узаемадапамогу, прыносіць карысць людзям, прыстойнасць...», «Я б вылучыла для сябе сваю краіну, сябе і сям’ю...» Іх ніхто не прымушаў гаварыць так. Але, трапіўшы ў гэта поле ацэньвання і асэнсавання, яны задумаліся, што для іх насамрэч важна.

А вось што гаварылі самыя маладыя аб сабе саміх. «Мы адчуваем сябе больш свабоднымі, талерантнымі ў параўнанні са старэйшым пакаленнем, у прыватнасці з пакаленнем перабудовы...» «Наша пакаленне больш смелае ў самавыяўленні...» «Наша пакаленне вельмі таленавітае, гэта самародкі, новыя людзі з новымі ідэямі...» І тое, што яны такія — самародкі — здорава. Пытанне — як іх утрымаць такімі, як ім не даць расчаравацца ў рэальным жыцці.

Звязда: Тут варта было б адказаць штосьці пра ролю арганізацыйнай работы, грамадскіх арганізацый. Але ж нашы апаненты тут жа пачнуць гаварыць: маўляў, усё ідзе пад прымусам, моладзь на мерапрыемствы заганяюць...

Павел Алекса: Ну, мы чулі гэта неаднойчы. На гэта ёсць што адказаць. Як старшыня Беларускага камітэта маладзёжных арганізацый магу сказаць, што 20-ы год сапраўды паўплываў на грамадзянскую актыўнасць нашай моладзі, прытым зусім не так, як хацелася б нашым апанентам. Калі казаць юрыдычнай мовай — і тое пацвердзіць Міністэрства юстыцыі, з якім мы шчыльна працуем, — намеціўся вялікі ўсплёск колькасці маладзёжных грамадскіх арганізацый і аб’яднанняў, што падаюць заяўкі на рэгістрацыю. У моладзі наспела патрэба рэалізаваць свае інтарэсы менавіта шляхам членства ў той ці іншай суполцы. І маецца на ўвазе не толькі БРСМ. Падзеі 20-года, якія ўскалыхнулі наша грамадства, а дзесьці і падзялілі яго адносна меркаванняў і поглядаў на тое, што адбываецца, паказалі ў тым ліку і маладым людзям, наколькі важная грамадзянская актыўнасць, наколькі згубная пасіўнасць і назіранне збоку. Як вынік — на сёння ў Беларусі зарэгістравана 186 маладзёжных аб’яданняў. Разам з тым, калі я называю гэту лічбу, выступаючы перад якой-небудзь аўдыторыяй, людзі вельмі здзіўляюцца: ніхто не думае, што іх так шмат. Не кажучы ўжо пра тое, што мала хто ведае аб іх дзейнасці... Дрэнна гэта ці добра, што не ведаем? Гэта факт, які маем сёння. Можа, не вельмі актыўна пазіцыянуюць сябе гэтыя арганізацыі. А можа, яшчэ патрэба грамадства не выйшла на той узровень, каб цікавіцца і валодаць гэтай інфармацыяй.

Наконт «заганяюць» з поўнай адказнасцю магу сказаць, што гэта памылковы стэрэатып. Ён сфармаваўся, напэўна, у тым ліку і таму, што падобны стэрэатып быў і аб камсамоле, прынамсі ў апошнія гады яго існавання, калі арганізацыя ўжо страчвала свае ідэалы і пазіцыі... Наша арганізацыя самадастатковая м шматлікая — каля 350 тысяч. І актыўных маладых людзей, якіх не трэба «заганяць», у нас сапраўды хапае. Больш за тое — яны і самі, з’яўляючыся сапраўднымі лідарамі, прыцягваюць моладзь да сябе як магніт і акумулююць ідэі і ініцыятывы.

Вячаслаў Даніловіч: Стэрэатып, што нібыта ўся моладзь у Савецкім Саюзе была ў камсамоле, таксама памылковы. Толькі на фінальным этапе, у брэжнеўскія часы, працэс уступлення ў камсамол пачаў набываць фармальны характар. Гналіся за колькасцю, а не за якасцю. Але ж так было не заўсёды. Працуючы над доктарскай дысертацыяй, я даследаваў удзел беларускай моладзі ў грамадска-палітычным, сацыяльна-эканмічным і культурным жыцці Савецкай Беларусі ў 20–30-я гады мінулага стагоддзя. Дык вось, у той час колькасць камсамольцаў сярод юнакоў і дзяўчат, абраных у мясцовыя Саветы, не перавышала трыццаць працэнтаў. Таму і сёння той жа БРСМ варта лічыць пляцоўкай менавіта для актыўнай моладзі, якая хоча весці стваральную працу і падаваць прыклад іншым маладым людзям. І, на мой погляд, фактычна так у нас і ёсць. Самае галоўнае — каб не было фармальнага падыходу...

Звязда: Але 186 арганізацый на такую невялікую краіну — ці не ёсць гэта той самы падыход?

Сяргей Сыранкоў: Калі іх столькі — значыць, у гэтым ёсць запыт грамадства. Калі яны канструктыўныя, трымаюцца нармальных агульначалавечых каштоўнасцяў, не ідуць у супярэчнасць з нашымі законамі — чаму б і не 186?

На прыкладзе нашага партыйнага маладога крыла — Лігі камуністычнай моладзі магу сказаць, што мы ніякім чынам не гонімся за колькасцю і нікога не заганяем, бо гэта не самамэта. Члены ЛКМ — сацыялістычна матываваныя маладыя людзі, якія асэнсавана зрабілі свой выбар і прыйшлі ў арганізацыю, каб унесці асабісты ўклад у будаўніцтва грамадства сацыяльнай справядлівасці і прагрэсу. Дарэчы, ідэі сацыялізму зноў становяцца ўсе больш папулярнымі ў грамадстве, асабліва сярод моладзі...

Яшчэ неабходна адзначыць, што падчас шматлікіх дыялогавых пляцовак, на якіх абмяркоўваліся змяненні ў Канстытуцыю, ад многіх маладых людзей даводзілася чуць: у нас столькі талковых ініцыятыў. А чаму ў нас не створана сістэма іх дзяржаўнага стымулявання? Гэта заўвага была зафіксавана, і дзякуючы падтрымцы нашага Прэзідэнта цяпер гэтыя ініцыятывы і праекты адсочваюцца на рэспубліканскім узроўні, удзельнічаюць у конкурсах, перамагаюць і, адпаведна, арганізацыйна і матэрыяльна стымулююцца з бюджэту. Увогуле, моладзі трэба больш давяраць і верыць, але пры гэтым ускладаць на яе пэўны ўзровень адказнасці. Маладыя людзі павінны ведаць, што калі дзяржава давярае і выдаткоўвае на нейкі праект сродкі, то не на спантанныя ідэі або чыесьці «хацелкі», а на карысную для мясцовай суполкі ініцыятыву, якую потым самі маладыя людзі, што яе прапанавалі, і будуць рэалізоўваць... Тут трэба глядзець і на замежны досвед. Напрыклад, расіяне ўжо каторы год праводзяць конкурс «Лідары Расіі», падчас якога праводзіцца надзвычай сур’ёзны адбор і адпаведная работа з перспектыўнай у кадравым плане моладдзю. Дзякуючы яму, маладыя людзі, якім крыху за трыццаць, маюць рэальныя шанцы стаць, напрыклад, губернатарам альбо міністрам. А змена пакаленняў менавіта ў дзяржкіраванні — тэма сёння надзвычай актуальная для любой краіны.

Звязда: Але ці варта моладзь, якая, як вы сказалі, хоча ўсё і адразу, дапускаць да дзяржаўнага кіравання? Ці не наламае яна дроў?

Сяргей Сыранкоў: Калі яна разумее, чаго хоча не толькі для сябе, але і для краіны, калі для яе гэта «ўсё і адразу» выключна ў канструктыўным рэчышчы — чаму і не? А наша задача, людзей дарослых, вопытных, гэты канструктыў і здаровыя амбіцыі своечасова заўважыць і развіць.

Вячаслаў Даніловіч: Маладыя людзі ад пачатку энергічныя, і наша задача — накіроўваць іх энергію ў канструктыўнае рэчышча. Я абсалютна згодзен з тым, што важна не толькі чуць і мець на ўвазе ідэі маладых, але і саміх маладых уцягваць, падключаць да рэалізацыі задум.

Летась мы сумесна з гарвыканкамам адрадзілі праект «Мінская змена». Маладыя людзі прапаноўваюць варыянты ўдасканалення гарадскога асяроддзя, прэзентуюць свае ідэі, і гарвыканкам на конкурснай аснове адбірае тыя, якія падтрымае, у тым ліку і фінансава. Пачыналі мы толькі са студэнтаў ВНУ, летась было 47 удзельнікаў, а зараз далучылася і працоўная моладзь, зацікавіліся прадпрыемствы... І заявак ужо больш чым 240.

Звязда: Дык усё-ткі зацікавіліся прадпрыемствы ці моладзь, якая там працуе?

Вячаслаў Даніловіч: А без моладзі нічога б не атрымалася. Калі чалавека прымушаць, нават калі ён падасць заяўку, ён усё роўна ўрэшце займацца рэалізацыяй гэтага праекта не будзе... Я не магу сказаць пра ўсе дзвесце сорак з нечым заявак, як і ў якіх умовах яны падаваліся. Але многае давялося бачыць непасрэдна, і зацікаўленасць маладых людзей відавочная. Зрэшты, калі кагосьці на прадпрыемстве і падштурхнулі — у гэтым я таксама не бачу нічога дрэннага, калі ў чалавека знойдзецца водгук. Лічыш, што нешта трэба мяняць, — не толькі дэкларуй, а прыдумай, як зрабіць гэта, і зрабі — вось што павінна быць галоўным. Важна падтрымаць творчы пачатак і дапамагчы ў ажыццяўленні задуманага.

Вось, напрыклад, у нашай акадэміі студэнты нядаўна самі выйшлі з ідэяй стварыць студэнцкае навуковае таварыства. Мы гэту ідэю з задавальненнем падтрымалі. Спачатку ў ім было сорак чалавек, цяпер ужо — 120.

Вольга Рацэвіч: А ў лінгвістычным універсітэце ёсць гурток, у якім студэнты займаюцца перакладам мастацкіх твораў з англійскай мовы на беларускую. Мы пазнаёміліся з імі і публікуем іх пераклады. А ў іх зацікаўленасць — убачыць запатрабаванасць сваёй працы, яшчэ і атрымаць матэрыяльнае заахвочванне ў выглядзе ганарару.

Звязда: Але ж менавіта творчая моладзь заўсёды лічыцца менш кіраванай і больш пратэснай...

Вольга Рацэвіч: Магчыма, у мяне нейкае такое вясёлкавае ўяўленне аб нашай моладзі... Аўтары часопіса «Маладосць» — маладыя людзі, старэйшыя за 15 гадоў. Натхнёныя, творчыя, зацікаўленыя. Мне здаецца, што моладзь, якая прыходзіць да нас у рэдакцыю, ніколі не пойдзе «на плошчу» — яны ў іншай тэме... Прыходзяць да нас са сваімі спробамі пяра самі, кагосьці прыводзяць бацькі ці настаўнікі.

Калі казаць пра ўплыў інтэрнэту — ён, канешне, моцны, але, пакуль дзіцяці не споўнілася 12-13 гадоў, думаю, галоўным чынам уплываюць на яго бацькі і школа, у тым ліку і ажыццяўлыючы кантроль кантэнту, які дзіця праглядае ў сеціве. Інтэрнет — гэта, канешне, сметніца, але ж у ім шмат і карыснага. Мы, напрыклад, таксама ладзім свае прэзентацыі, у тым ліку ў анлайн-фармаце.

Звязда: А на афлайн-прэзентацыі моладзь не зганяюць?

Вольга Рацэвіч: Не, што вы. Нядаўна ладзілі прэзентацыю «Маладосці», куды прыйшлі дваццаць чалавек аўтараў і выступоўцаў. Людзі, якія прысутнічалі на сустрэчы ў якасці гледачоў-слухачоў, пасля яе падыходзілі і казалі: «Нам таксама хочацца пісаць»... Пакуль ёсць такія зацікаўленыя маладыя людзі, іх зацікаўленыя настаўнікі — не думаю, што ўсё страчана...

Вячаслаў Даніловіч: А на такія мерапрыемствы, якія носяць духоўна-асветніцкі характар, не заганна будзе і арганізавана накіраваць студэнтаў. Не кожны напачатку ўспрыме і зразумее, але, калі мерапрыемства будзе падрыхтавана, пройдзе цікава, малады чалавек пасля яшчэ і «дзякуй» скажа. Моладзі пэўны час патрэбны штуршок... Зноў прывяду паралель з 20-30-мі гадамі ХХ стагоддзя. Тыя ж самыя пісьменнікі-маладнякоўцы ездзілі па прадпрыемствах, выступалі перад моладдзю, якая была нават не заўсёды пісьменнай. І гэта было і ўспрымалася нармальна. Бо тое, што спрыяе духоўнаму і культурнаму росту маладога чалавека, ніколі яму не зашкодзіць.

Вольга Рацэвіч: Нават калі на нашы сустрэчы кагосьці і «прыводзяць», я бачу ў гэтых маладых людзей інтарэс, ім цікава. Мы заўсёды на гэтых сустрэчах раім студэнтам і школьнікам як мага больш чытаць: тады і гаварыць будуць правільна, і думаць самастойна. І, мне здаецца, многія прыслухоўваюцца.

Звязда: Мы вось тут агульнымі намаганнямі намалявалі даволі аптымістычную карціну... Але, згадзіцеся, разрыў паміж пакаленнем Z і іншымі значна большы, чым было дагэтуль... І гэта датычыцца ў тым ліку традыцыйных, базавых каштоўнасцяў нашага грамадства...

Алеся Канькова: Каштоўнасці, правілы і нормы ўвогуле перадаюцца па вертыкалі — ад бацькоў дзецям, і гэта характэрна для любога грамадства. Але дзіця можа засвойваць штосьці ад іншага чалавека толькі тады, калі яно па-сапраўднаму да яго прывязана. Калі ж гэтай прывязанасці з бацькамі не здараецца — у жыццё дзіцяці ці маладога чалавека прыходзяць канкурэнтныя людзі і суполкі (равеснікі, групы ў сацыяльных сетках), і ўжо яны ўплываюць на яго свядомасць і светапогляд. Гэта як птушаня, якое, прабіваючы шкарлупіну яйка, запамінае вобраз мамы-птушкі і капіруе яе паводзіны. Калі ж мамы побач не аказваецца, яно будзе хадзіць следам за тым, хто апынецца побач, — чалавекам, сабакам, механічнай цацкай, — і капіяваць іх паводзіны. Толькі наўрад ці ад гэтага яму будзе карысць... Таму сувязь з бацькамі, са старэйшымі пакаленнямі сям’і вельмі важная. Калі фундамент — сям’я — трывалы, любая надбудова над ім будзе правільнай.

Ірына Калачова: Падчас даследавання мы задавалі пытанне: як ваша пакаленне ставіцца да гасцявых грамадзянскіх шлюбаў, аднаполых саюзаў, сем’яў чайлдфры (тыя, што свядома жывуць без дзяцей). Калі ў старэйшых пакаленняў адказы ў большасці адмоўныя (чым старэйшыя — тым больш катэгарычныя), дык у самых маладых часта сустракаліся адказы накшталт: «Хай робяць усё, што захочуць, мне ўвогуле без розніцы», «Толькі б не чапалі мяне, увогуле без розніцы», «Калі гэтыя каштоўнасці не прапагандуюцца ў радыкальнай форме, то ў прынцыпе яны могуць існаваць», «Калі людзям камфортна, хай яны робяць што хочуць». Да сем’яў без дзяцей многія з апытаных ставяцца «нейтральна» і «нармальна». Карацей, талерантна. А што такое талерантнасць у гэтым выпадку? Раўнадушша, інертнасць, адсутнасць уласнага меркавання...

Атрымліваецца, што частка нашай моладзі нават не задумваецца аб тым, каб стварыць паўнавартасную сям’ю. І тут вымалёўваецца яшчэ адна праблема для старэйшых: многія з пакалення перабудовы могуць увогуле не дачакацца ўнукаў. Функцыя гэтых людзей будзе не завершана, парушыцца спрадвечны ўклад жыцця чалавека ў пажылым узросце...

Вячаслаў Даніловіч: Увогуле, тэрмін «талерантнасць» нам падкінулі ў 90-я гады, і мы за яго радасна ўхапіліся, зрабіўшы ледзь не нацыянальнай рысай, хаця абазначае ён найперш абыякавасць. Гэта ўвогуле медыцынскі тэрмін, які першапачаткова абазначае няздольнасць арганізма супрацьстаяць шкоднаму знешняму ўплыву... І вельмі добра, што мы перастаём лічыць сябе талерантнымі, што нават у Канстытуцыі прапісалі: шлюб — гэта саюз мужчыны і жанчыны.

Алеся Канькова: І даследаванні паказваюць, што каштоўнасць сям’і і шлюбу для нашай моладзі вельмі важная. 80 працэнтаў ад апытаных маладых людзей ва ўзросце да 30 гадоў хочуць жыць у доўгіх, трывалых адносінах. І жыць шчасліва.

Звязда: У беларускім менталітэце заўсёды былі моцныя сямейныя традыцыі і лічыліся асноўным фактарам яднання пакаленняў. Але гэта повязь, здаецца, цяпер становіцца ўсё танейшай. Прычын шмат, але адна з асноўных — урбанізацыя. Няма ў моладзі вясковых бабуль — няма ў каго вучыцца традыцыям, мове, культуры паводзін...

Вячаслаў Даніловіч: Так, тут вы маеце рацыю. Горад усё ж — штучнае асяроддзе. Калі былі дзядулі-бабулі ў вёсцы, нават у гарадскога дзіцяці была магчымасць убачыць ужывую, адкуль бярэцца ежа на стале, колькі ў гэта ўкладаецца сіл... Мы сёлета адпраўлялі студэнтаў «на яблыкі». Яны пытаюць: навошта нам? Адказваем: паедзьце, паглядзіце, зразумейце, што яны не ў краме выраслі.

Алеся Канькова: А я лічу, што незалежна ад месца пражывання ў бабуль і дзядуль сапраўды ў сям’і асаблівая роля — як захавальнікаў сямейных традыцый.

Вольга Рацэвіч: Да мяне кожны год на Каляды прыходзяць дзеці-калядоўшчыкі. І гэта ў сталіцы. Моладзь зацікаўленая нашымі традыцыямі, імкнецца іх захоўваць, нават з гарадскімі бабулямі. А колькі маладых краязнаўцаў, якія цікавяцца гісторыяй родных мясцін...

Звязда: І ўсё ж гэтых самых маладых мы называем пакаленнем Z, не задумваючыся асабліва, што гэта апошняя літара лацінскага алфавіта. Мы павінны нешта рабіць, каб яны не сталі сапраўды апошнім пакаленнем? Ці ўсё прасцей: ідзе спрадвечны натуральны працэс «Бацькі і дзеці», у які не варта і бескарысна ўмешвацца?

Ірына Калачова: А пакаленне Z — гэта ўжо студэнты 4-5 курсаў, якія заўтра прыйдуць у прафесійныя сферы. І з гэтай групы, пагадзіцеся, няма ніводнага, у каго б у руцэ пастаянна не быў заціснуты смартфон. І менавіта ён вызначае не проста частку жыцця маладых людзей — фактычна ўсё іх жыццё... І гэта трэба мець на ўвазе, і думаць, якая сёння павінна ў нас быць сістэма адукацыі, як працаваць з дыстанцыйным спосабам адукацыі.

Мы павінны сёння вучыць бацькоў, а тыя ў сваю чаргу вучыць сваіх дзяцей, як абыходзіцца з гаджэтамі. Не забіраць, не забараняць — менавіта вучыць. Нават тэрмін для гэтага ёсць асаблівы — кіберадукаванасць. Памятаеце, як гадоў дзесяць назад пра фінансавую адукаванасць многія гаварылі «навошта», а цяпер гэта бясспрэчная дадзенасць нашага жыцця. Так і тут павінна быць. Прычым з самага ранняга ўзросту, як толькі ў дзіцяці ў руцэ з’яўляецца гаджэт, які сам па сабе моцны інструмент, у тым ліку і маніпулявання свядомасцю.

Калісьці інфармацыйныя тэхналогіі — радыё, тэлебачанне — не былі так уключаны ў асобу. Яны спрыялі фармаванню асобы, а не разбуралі яе, што можна назіраць сёння.

Вячаслаў Даніловіч: І мы павінны разумець, што гэта залежнасць выкарыстоўваецца апанентамі нашай дзяржавы ў пэўных мэтах. Гаджэты — інструмент татальнага кантролю над грамадствам, яго падзелу. Гаджэт атупляе, ізалюе і кантралюе. Калі карыстацца ім, як ужо сказана, без той самай кіберадукаванасці. Сістэма адукацыі не павінна імкнуцца да лічбавізацыі. У элітных школах на захадзе гаджэты наогул забаронены. Трэба вучыць дзяцей камунікаваць з людзьмі ўжывую... Лічбавізацыя добра для кіберадукаванага грамадства. Нам над гэтым яшчэ шмат працаваць.

А яшчэ моладзь трэба вучыць пераадольваць цяжкасці, выпраўляць памылкі. Бо, калі будзем расказваць ім толькі, якія яны самыя лепшыя, — нічога добрага не атрымаецца.

Алеся Канькова: На жаль, сёння дзеці прыходзяць у свет, дзе ім нярэдка няма належнай увагі з боку сям’і. Бацькі шмат працуюць, арыентаваныя на матэрыяльны дабрабыт, мала ўдзельнічаюць у жыцці дзяцей. У школе нярэдка тое самае — настаўнікі не праяўляюць асабістай зацікаўленасці ў жыцці дзяцей. Прычым гэта тычыцца менавіта маладых настаўнікаў — яны проста зарабляюць грошы.

Вольга Рацэвіч: Так, ад настаўнікаў таксама вельмі многа залежыць. Для прыкладу раскажу эпізод. Вяртаюся нядаўна і бачу: ідуць нашы дзеці са школы. І спяваюць... гімн Беларусі. Ведаю, што ўрок музыкі ў іх быў першым. Гэта ж як трэба зацікавіць дзяцей! Дарэчы, мая дачка, калі ў яе добры настрой, таксама спявае гімн. Я пытаюся: «Чаму?» — «А надта ж прыгожа спявае яго настаўніца», — адказвае...

Алеся Канькова: Я ўвогуле вельмі люблю нашу моладзь. Яна рэфлексуе, уражываецца... Бацькі заўсёды хочуць, каб дзеці падзякавалі, а дзеці заўсёды хочуць, каб у іх папрасілі прабачэння — і нярэдка гэтыя, па сутнасці, узаемавыключныя патрабаванні і ёсць прычыны непаразуменняў паміж бацькамі і дзецьмі. Дык вось сучасныя маладыя людзі стараюцца знайсці выйсце — яны нават прыводзяць бацькоў на сумесны сеанс псіхатэрапіі, яны гатовы дамаўляцца, яны шукаюць сувязь з бацькамі... Нашы дзеці павінны быць падобнымі на нас, але не такімі ж, як мы.

Павел Алекса: Трэба з маладымі працаваць і пры гэтым усведамляць, што выхаваўчы працэс не дасць імгненных вынікаў. Гэта можа здавацца складаным і нават дарэмным, але дзеля перспектывы трэба рабіць. А яшчэ для маладых патрэбныя лідары думак менавіта з іх маладога асяроддзя. І для пошуку і вылучэння такіх лідараў і патрэбны грамадскія маладзёжныя аб’яднанні.

Ірына Калачова: У нашай краіне шмат зроблена для моладзі, росквіту яе талентаў і развіцця. Але шмат добрых спраў яшчэ наперадзе. Неабходна мацаваць сувязі паміж пакаленнямі, улічваць запыты прадстаўнікоў розных узроставых груп, бо толькі ў дыялогу і паразуменні мы зможам дасягнуць прагрэсу. Выключная роля ў гэтым адводзіцца адукацыі і, канешне, сям’і і бацькам.

Вячаслаў Даніловіч: Гэта наша моладзь, нашы дзеці і ўнукі, з імі трэба працаваць, каб яны і праўда не сталі апошнім пакаленнем беларусаў. Мы павінны займацца з імі, трансляваць нашы традыцыйныя духоўныя каштоўнасці, падтрымліваць іх ідэі, далучаць да стваральнай працы на карысць грамадства. І тут, лічу, перспектывы ў нас ёсць. І 2020-ы год — таксама сведчанне таго, што перспектывы не згубленыя. Самае галоўнае, што і на самым высокім дзяржаўным узроўні ў нас гэтыя праблемы ўсведамляюцца. «Z» — апошняя літара не нашага алфавіта. Няхай яна ў іх будзе апошняя. У нас свой алфавіт і шмат цікавых літар наперадзе.

Сяргей Сыранкоў: Наша першапачатковая задача як дарослых — моладзь накіроўваць. І таму, як бы гэта недэмакратычна з маіх вуснаў ні гучала, — на мерапрыемствы патрыятычнай, выхаваўчай, духоўнай накіраванасці будзем і «заганяць», калі трэба. І накіроўваць у патрэбнае рэчышча, каб не быць у гэтым выпадку «талерантнымі», у сэнсе абыякавымі, да іх лёсу і будучыні нашай краіны.

Алена Ляўковіч
Звязда, 6 снежня 2022