Ці ўдасца Эфіопіі стаць рэгіянальным лідарам?

__________________________________________________

Эфіопія (раней Абісінія) — насамрэч калыска чалавецтва. Пра гэта сведчаць выкапнёвыя астанкі аўстралапітэкаў, выяўленыя ў даліне ракі Ома. Эфіопія з'яўляецца адзінай краінай Афрыкі, якая ніколі не была каланізаваная — толькі акупаваная італьянцамі на працягу некалькіх гадоў падчас Другой сусветнай вайны.

У пасляваенны час імператар Хайле Селасіе І працягваў самадзяржаўнае праўленне. Цікава, што паслядоўнікі растафарыянства (рэлігійная і сацыяльная плынь, якая зарадзілася на Ямайцы ў 1930-я гады) лічаць гэтага імператара месіяй. Нават назва рэлігіі ўтворана ад тытула і імя, якое ён насіў да каранацыі, — Рас Тафары Маконен.

У канцы 1940-х Хайле Селасіе выдзеліў участак зямлі ў горадзе Шашэмэне для членаў Сусветнай эфіопскай федэрацыі, якія ваявалі супраць італьянцаў падчас Другой італа-эфіопскай вайны. Многія з тых, хто пераехаў туды, былі растафарыяне. Паводле інфармацыі Assosіated Press, цяпер у Эфіопіі жывуць каля тысячы растафарыян.

Да пачатку 1970-х гадоў рэжым стаў зусім адыёзным: імператара крытыкавалі з усіх бакоў палітычнай прасторы. Каталізатарам далейшых падзей стала масавая гібель людзей ад голаду ў 1972—1974 гадах.

У 1974-м меры па аздараўленні эканомікі выліліся ў рэзкае павышэнне цэн і выклікалі масавыя дэманстрацыі пратэсту. Сітуацыю выкарысталі афіцэры, якія схіляліся да марксізму, — групоўка «Дэрг» узнікла летам таго ж года. Пайшоў працэс дэмантажу манархіі, вядомы як «паўзучы пераварот». Да сярэдзіны восені «Дэрг» падпарадкаваў сабе ўсе адміністрацыйныя рэсурсы і абвясціў курс на пабудову сацыялізму.

У 1976—1977 гадах групоўка ўмацоўвала свае пазіцыі шляхам тэрору — як супраць раялістаў і сепаратыстаў, так і супраць левых. Практычна адразу пачалася грамадзянская вайна. Лідарам «Дэрга» стаў Менгісту Хайле Марыям.

У 1975—1991 гадах СССР і некаторыя краіны Усходняй Еўропы аказвалі ўсебаковую дапамогу рэжыму Менгісту.

Палітыка на пабудову сацыялізму прывяла Эфіопію да поўнага спусташэння. Праведзеная калектывізацыя сельскай гаспадаркі спрыяла далейшай дэградацыі рэжыму.

У 1984 годзе ў краіне ад голаду памерла мільён чалавек. Ва ўмовах крызісу ў СССР урад Менгісту быў зрынуты ў маі 1991-га. Галоўную ролю ў паўстанцкім альянсе адыгралі эрытрэйскія групоўкі.

У 1993-м аддзялілася Эрытрэя, і Эфіопія страціла выхад да мора. Да ўлады прыйшла групоўка марксістаў вельмі левага толку, якая пасля змяніла ідэалагічную арыентацыю на больш ліберальную. Краіну з тых часоў да сваёй смерці ў 2012 годзе ўзначальваў прадстаўнік гэтай групоўкі Мелес Зенаўі, спачатку ў якасці прэзідэнта, потым, пасля ўвядзення парламенцкай рэспублікі, як прэм'ер-міністр.

У 2000-х у краіне адбыліся змены да лепшага. Эканоміка хутка прырастае, і, нягледзячы на цяперашнія палітычныя ўзрушэнні, МВФ лічыць, што добрыя часы працягнуцца.

У 2000 годзе Эфіопія, другая па колькасці насельніцтва краіна ў Афрыцы, была трэцяй найбяднейшай дзяржавай у свеце. Яе гадавы ВУП у разліку на душу насельніцтва складаў усяго $650. Больш за 50% эфіопаў жыло за мяжой беднасці. Але пасля здарыўся сапраўдны цуд. Паводле ацэнак МВФ, з 2000 па 2016 год Эфіопія з пункту гледжання ВУП на душу насельніцтва была трэцяй самай хуткарослай эканомікай у свеце сярод краін з насельніцтвам у 10 млн і больш чалавек. Да 2011-га ўзровень беднасці ў краіне знізіўся да 31%.

Далейшая перспектыва вельмі аптымістычная. У сваім апошнім глабальным прагнозе МВФ адзначыў, што ВУП Эфіопіі на душу насельніцтва будзе павялічвацца са штогадовым тэмпам у 6,2% да 2022-га. Сярод краін з насельніцтвам у 10 млн і больш чалавек толькі Індыя і М'янма будуць расці хутчэй. ААН прагназуе, што да 2050 года насельніцтва краіны вырасце да 190 млн чалавек. Сёння яно складае прыкладна 100 млн, што робіць яе адной з самых хуткарослых буйных краін па колькасці насельніцтва.

Эканоміка Эфіопіі засяроджаная ў сектарах паслуг і сельскай гаспадаркі. Паводле ацэнак Сусветнага банка, сярэднегадавы прырост у 10,8%, зафіксаваны Эфіопіяй у перыяд паміж 2004 і 2014 гадамі, быў атрыманы ў такіх галінах, як гасцінічны бізнес і транспарт, што было ў асноўным вынікам урбанізацыі краіны.

Вытворчасць, якая складае хай і невялікую частку эканомікі, актыўна развіваецца — павялічваецца больш чым на 10% у год. Тым часам на сельскую гаспадарку за гэты перыяд, паводле даных Міжнароднага навукова-даследчага інстытута харчовай палітыкі, прыпадала 3,6% штогадовага росту.

Сярод важных экспартных пазіцый — кава. Гэтая культура — гонар Эфіопіі. Тут распрацаваны цэлыя рытуалы накшталт кітайскіх чайных цырымоній — ад абсмажвання кававых зярнят да дэгустацыі напою. У краіне вырабляюць толькі арабіку, у прыватнасці гатункі «джымі» і «харарэ».

Эфіопская кава расце на вышынях ад 1100 да 2100 метраў над узроўнем мора. Эфіопія — адзін з асноўных вытворцаў кавы ў свеце і ў Афрыцы (больш за 20% кантынентальнага збору). Згодна з легендай, першаадкрывальнікам унікальных уласцівасцяў кававага дрэва стаў эфіопскі пастух Калдзім прыблізна ў 850 годзе. З Эфіопіі кававы напой распаўсюдзіўся па ўсім Блізкім і Сярэднім Усходзе. Да XІX стагоддзя гэтую культуру ўпадабалі ў Італіі, Інданезіі і Амерыцы.

Сярод найбольш перспектыўных галін эфіопскай эканомікі — турызм. Нездарма вядомае міжнароднае выдавецтва «Lonely Planet» паставіла гэтую краіну на першае месца ў дзясятцы найлепшых сусветных турыстычных напрамкаў мінулага года.

Найбагацейшая гісторыя і старажытная культура, каўчэг Старога Запавету і адзіныя ў Афрыцы замкі імперскіх гарадоў, нацыянальныя паркі і астраўныя манастыры монафізітаў — усё гэта Эфіопія. Тут жыццё настолькі цесна знітаваная з гісторыяй, што падзеі біблейскіх часоў здаюцца зусім блізкім мінулым. Дарэчы, у Старым Запавеце згадваецца, што адна з рэк, што дасягала Раю, працякала менавіта па землях эфіопаў.

Тысячы турыстаў кожны год з'язджаюцца паглядзець, як праваслаўныя жыхары праводзяць святочныя абрады ў высечаных у скале цэрквах (вельмі адметна тут праходзяць Раство і Хрышчэнне).

Акрамя экскурсійнага турызму ў Эфіопіі развіты лячэбны. Тут размешчана мноства мінеральных крыніц, галоўным чынам у цэнтры краіны. Адметна, што ў Эфіопіі быў адкрыты першы ў Афрыцы пяцізоркавы гатэль. Апошнім часам урад краіны ўсё больш актыўна падтрымлівае развіццё турызму.

Павышэнне ўзроўню адукацыі насельніцтва, палепшаная інфраструктура і інвестыцыі з Кітая даюць Эфіопіі шанц заняць сваё месца сярод самых яркіх гісторый развіцця краін у свеце.

Колькасць дзяцей, якія прымаюцца ў пачатковыя школы, вырасла з 20 да 90 працэнтаў. Уладам удалося падвоіць агульную даўжыню дарог і ў чатыры разы павялічыць колькасць вырабленай энергіі. Прычым стаўка робіцца на аднаўляльныя крыніцы. Гэты рэгіён характарызуецца адным з самых высокіх паказчыкаў вулканічнай актыўнасці на Зямлі. У Эфіопіі больш за 60 вулканаў. Некаторыя з іх актыўныя і дагэтуль. Вулкан — эквівалент некалькіх мільёнаў сонечных батарэй або, у сярэднім, прыкладна 500 ветравых турбін. Агульны нявыкарыстаны рэсурс спецыялісты ацэньваюць у 10 ГВт.

Падобная мадэль электрыфікацыі — сапраўдны цуд для Эфіопіі: яна не толькі мінімальна забруджвае навакольнае асяроддзе, але і на самай справе можа забяспечыць электрычнасцю ўсё мясцовае насельніцтва і дапамагчы людзям вырвацца з галечы.

У актыўнай распрацоўцы і гідрарэсурсы. ГЭС Grand Ethіopіan Renaіssance Dam (у Эфіопіі яе коратка называюць «Хідасэ» — на мясцовай амхарскай мове «адраджэнне», а ў міжнароднай публіцыстыцы — «Праект Х») будзе больш магутная, чым Саяна-Шушанская ГЭС у Расіі, што само па сабе характарызуе маштабы аб'екта і амбіцыі будаўнікоў. Агульны каштарысны кошт падбіраецца ўжо да 10 млрд эфіопскіх быр (5 млрд долараў) — амаль 10% ВУП краіны. Для Эфіопіі «Хідасэ» ператварыўся ў нешта накшталт нацыянальнай ідэі.

«Плаціна, якую мы будуем, уваходзіць у лік мегапраектаў не толькі Афрыкі, але і ўсяго свету, становячыся крыніцай нашага нацыянальнага гонару», — заўважыў прэм'ер-міністр краіны Хайлемарыям Дэсалень.

Ад беднай дзяржавы такі маштабны інфраструктурны праект запатрабаваў непамернага напружання сіл. Каля двух мільярдаў долараў уклалі кітайскія банкі, а астатнюю суму эфіопы, зацягнуўшы паясы, нейкім чынам прымудрыліся набраць самі з пэўным удзелам Афрыканскага банка развіцця.

Разведачныя і праекціровачныя работы праводзіліся амерыканцамі ў 2010 годзе ў сітуацыі найстражэйшай сакрэтнасці (адсюль і «Праект Х»), а тэндар на будаўніцтва выйграла італьянская фірма Salіnі Costruttorі. Аднак усе выдаткі абяцаюць акупіцца шматкроць, што зробіць Эфіопію другім на кантыненце вытворцам электраэнергіі пасля ПАР і выведзе яе ў галоўныя рэгіянальныя гульцы, у тым ліку і ў палітычным плане, адкінуўшы назад ранейшага безумоўнага лідара — Егіпет.

За эфіопаў уступіліся ўсе афрыканскія краіны на поўдзень ад яе, бо разлічваюць атрымліваць танную электраэнергію ад «Праекта Х» — Танзанія, Кенія, Руанда, Уганда і Бурундзі. Пасля да гэтай кааліцыі таксама падключыліся Паўднёвы Судан і Джыбуці, якія фармальна не ўваходзяць у басейн Ніла, але таксама спадзяюцца на танны энергарэсурс. Егіпет апынуўся ў ізаляцыі. Ад яго стаў адварочвацца нават Судан, на мяжы з якім эфіопы і ўзводзяць гіганцкую плаціну. Хартум у аднабаковым парадку адмяніў «Стратэгічны пакт» з Каірам, які шмат у чым дубляваў каланіяльныя пагадненні, за што Адыс-Абеба паабяцала ўзвесці на тэрыторыі Судана «контрплаціну» і падзяліцца прыбыткам.

Даследаванне, праведзенае Цэнтрам глабальнага развіцця, аналітычным цэнтрам ЗША, паказала, што Эфіопія, хутчэй за ўсё, стане «новым Кітаем» у Афрыцы. Павышэнне ўзроўню адукацыі насельніцтва, развіццё інфраструктуры і інвестыцыі з Кітая даюць Эфіопіі шанц заняць пачэснае месца сярод самых яркіх гісторый развіцця краін у свеце.

Пры гэтым афрыканская дзяржава сутыкаецца з цэлым шэрагам праблем. Напрыклад, апошнім часам абвастрылася канфрантацыя паміж народнасцю арома і этнічнымі самалійцамі на паўднёвым усходзе краіны. Калі Эфіопія зможа пераадолець палітычную нестабільнасць, эканамічныя магчымасці, лічаць эксперты, будуць велізарныя.

Захар Бурак
burak@zvіazda.by
Звязда, 6 студзеня 2018